Αριστομένης Προβελέγγιος.Ατενίζοντας το Αιγαίο.

Ο Αριστομένης  ατενίζοντας το Αιγαίο διαμαρτύρεται, δεν συγχωρεί που αφήσαμε τα πράγματα και φτάσαμε ως εδώ, (1914-990)

“Δεν υπάρχει κανένα σημείο που να μην βλέπει προς εσένα,πρέπει να αλλάξεις τη ζωή σου” Ρίλκε

Είμαι  ιδιαίτερα  συγκινημένη που μου δίνεται η ευκαιρία να μιλήσω δημόσια, για τον Άρη, από τη φιλία μου μαζί του, προέκυψε η σχέση μου με το νησί.

Ο Άρης ήταν ένας σημαντικός άνθρωπος γι αυτό το τόπο, ένας μεγάλος στοχαστής της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας. Και ενώ έγιναν προσπάθειες να γίνει και στο παρελθόν κάποια εκδήλωση  εδώ στη Σίφνο σε συνεργασία με τον Δήμο, δεν στάθηκε δυνατόν.

Θα μπορούσε  με αφορμή αυτή την εκδήλωση να ξεκινήσει ένας διάλογος, ένα εργαστήριο πάνω στη σκέψη του, θα μπορούσε το σπίτι να μετατραπεί σε ζωντανό εργαστήριο αρχιτεκτονικού στοχασμού όπως και εκείνος θα επιθυμούσε.

 Θα όφειλε η Σίφνος να πατήσει σε όλη αυτή την παρακαταθήκη του Αριστομένη  και να αξιοποιήσει  τον πολυδιάστατο χαρακτήρα του, αρχιτέκτονας, πολεοδόμος,ποιητής, ζωγράφος, φιλόσοφος  που λίγο πολύ δίνει μια ολιστική άποψη για τη ζωή, επίκαιρη και αναγκαία. 

Νομίζω ότι ακούω τη φωνή του, βραχνή, γλυκιά αλλά και κριτική ακούγεται απόψε εδώ ανάμεσα μας. Οι σκέψεις του και οι πράξεις του, προφητικές για το σήμερα χρόνια πριν, έγραφε, έλεγε και έκανε πράξη  ζητήματα που σήμερα επιτακτικά ζητούν λύση στον τόπο. Η αρχιτεκτονική γι αυτόν ηταν σύνθετη σκέψη στοχασμού, δημιουργίας και αγώνα. Πρότεινε μέσα από αυτήν, νέες μορφές αρχιτεκτονικής -χώρων και χρόνων και ζωής. Για μένα υπήρξε Δάσκαλος και φίλος και βαδίζω στα ίχνη του.

Το φως

«Κρυφές ματιές στο φως» είναι  ο τίτλος του κειμένου  για το αρχιτεκτονικό περιοδικό Τεύχος νο 2 που γράφεται στη Καταβατή «Το θέμα φως, ημίφως, σκότος είναι γοητευτικό, θέλω να πω μαγικό.Σίφνος 30-6-89.

«Για μας η έρευνα του φωτός  πρέπει να θεωρηθεί πρωταρχική σαν αρχιτεκτονικό στοιχείο, σε σχέση με τις ανάγκες των ανθρώπων και του αέναου, διασυνδεόμενου στον χώρο (φυσικές, θαυμαστές δομές )περιβάλλοντος, πολυκελύφους…».

Το φως έμοιαζε πρωταρχικό στους χώρους που ζούσε και δούλευε στους χώρους που δημιουργούσε. Το φως της Σίφνου τον κατέκλυζε.

Το σπίτι

“Ο άνθρωπος“ποιεί”το σπίτι, σιγά σιγά εξελισσόμενος βλέποντας, ανακαλύπτοντας τον ορίζοντα και τα θεμελιακά στοιχεία του περιβάλλοντος,κάνει το σπίτι κατ΄ανάγκη ίσως όχι κατά νου,ιερό. Είναι ένα γερό πήδημα στην εξέλιξή του,υπεύθυνο,γι αυτό είναι ιερό. Δεν είναι το έργο ενός μοναχικού ανθρώπου, ο άνθρωπος ήδη είναι κατι περισσότερο απο δομημένη αγέλη, είναι μια οργανική ομάδα, ενα γένος.Το σπίτι είναι ένα σύνολο σπιτιών, ενα σύνολο λειτουργιών κι ένα σύνολο συμβολικών γραφών, οχι μονο πληροφορικών αλλά και προστατευτικών,ερμηνευτικών και εκστατικών.”

Με αφορμή το σπίτι του Αριστομένη στη Σίφνο ήρθα πρώτη φορά στο νησί προσκεκλημένη,μαζι με τη σύντροφό του, τη Λου.Το σπίτι αυτό ήταν πηγή ζωής.Μια παρέα τότε νέων αρχιτεκτόνων από το περιοδικό Τεύχος ο Γιώργος Σημαιοφορίδης, ο αδελφός μου ο Γιώργος, ο συγγραφέας Θοδωρής Στεφανόπουλος, είμαστε φιλοξενούμενοι του και ρουφάγαμε αυτά που μας έλεγε.Το σπίτι αυτό, που ο ίδιος είχε δημιουργήσει, βασιζόταν στο παλιό σιφνέϊκο σπίτι που προϋπήρχε, είχε προσθέσει χώρους που ήταν σε αρμονία και σε διάλογο με το παλιό. Διακρινόταν για μια απλότητα και μια καθαρότητα ως προς την αρχιτεκτονική του, με εσωτερική αυλή, επίπεδα και μοναδική θέα. Σ αυτό το σπίτι πολλοί νέοι πέρναγαν για να τον δουν. Ήταν  εργαστήρι σκέψης και ζωής. Ο ίδιος επικοινωνούσε με το φυσικό περιβάλλον όπως  με τις πέτρες στις Σαούρες, που συνέλλεγε.

Σ αυτές τις επισκέψεις στη Σίφνο συζητάγαμε ζητήματα που τώρα μας απασχολούν σχετικά με  το νησί. Θυμάμαι, καθόμαστε  στο χώρο ατελιέ που είχε προσθέσει ψηλά και βλέπαμε τους οικισμούς.Ο Αριστομένης από τότε μιλούσε για μια άλλη Σίφνο της παραγωγής,της ενέργειας,του φυσικού τοπίου και όχι των μπαρ της κερδοσκοπίας, της καταστροφής,. Είχε την επιθυμία, για το πως θα μπορέσει να γινει η Σίφνος, της δημιουργίας, της αυτάρκειας.

Το σπίτι του Αριστομενη στην οδό Χατζιδάκη, στα Ανω Πατήσια  ήταν  ένα δώμα στην πολυκατοικία που είχε σχεδιάσει και  που κατοικούσαν εκεί μαζί με τη Λου. Η πολυκατοικία αυτή είναι δυνατή χωροχρονική εμπειρία μέσα από την  πλαστικότητα σε ένα κατά τ’ άλλα ταπεινό, τυπικό κτήριο, μιας καθαρά αστικής γειτονιάς.

Μέσα στο ελάχιστο του οικοπέδου, είχε καταφέρει να περάσει το μήνυμα της τελετουργικότητας, δίνοντας ταυτότητα στην  είσοδο,  κάνοντας συμβάν την άφιξη, ενώ συγχρόνως είχε δώσει  σημασία στις  αναλογίες και στη λεπτομέρεια  και είχε εκφραστεί με την αρχιτεκτονική  τοπίου στον ελεύθερο χώρο. Η διαδρομή συνεχίζεται στον εσωτερικό χώρο δίνοντας δύναμη και κατεύθυνση.

Το σπίτι του ήταν στο δώμα, με θεά το αττικό τοπίο. Βιβλία, μικρά αντικείμενα,έπιπλα,ένας λιτός –γεμάτος χώρος που θύμιζε Παρίσι και Αθήνα, ένα καταφύγιο στοχασμού. Εδώ  δεν χρειαζόταν  πολύ για να μετασχηματιστεί το καθημερινό σε αρχιτεκτονική.

Η κατοικία ατελιέ της γλύπτριας  Ιωάννας Σπητέρη στην οδό Κυκλάδων

Ανάμεσα στα διώροφα νεοκλασικά και τις κατοικίες του μεσοπολέμου ξεφυτρώνουν ψηλές πολυκατοικίες με επάλληλα ρετιρέ, που αλλάζουν δραστικά την κλίμακα του στενού δρόμου της οδού Κυκλάδων.Το ένα κτήριο-έτσι όπως στέκεται δίπλα στο άλλο- είναι σα να διηγείται τη δική του ιστορία. Εκεί ανάμεσα στα άλλα κτήρια ειναι το  σπίτι-εργαστήριο της Ιωαννας Σπητέρη που σχεδίασε και έκτισε ο Αριστομένης  το διάστημα 1956-58, είναι ένα εξαιρετικό κτήριο μοντέρνας αρχιτεκτονικής.Κτισμένο σ’ ένα μικρό οικόπεδο, με πρόσοψη όχι παραπάνω από 5 μέτρα, ανάμεσα σε δύο τυφλές μεσοτοιχίες και μη έχοντας τη δυνατότητα εκτόνωσης σε υπαίθριο χώρο, περιλαμβάνει στο ισόγειο ένα εργαστήριο διπλού ύψους, που λειτουργεί ως εσωτερική «αυλή». Ο χώρος έχει θεατρικότητα αλλά και άπλετο φως, που εισχωρεί από τα μεγάλα υαλοστάσια της πρόσοψης. Είναι σαν να μεταφέρεται το έξω,μέσα.

Ένας εσωτερικός αρχιτεκτονικός περίπατος (η γνωστή «promenade architecturale» του Le Corbusier) οργανώνει την κίνηση και την άνοδο, πρώτα στο πατάρι του ατελιέ, όπου βρίσκεται ένα μικρό γραφείο, και κατόπιν στο δεύτερο επίπεδο της κατοικίας, με το καθιστικό να «βλέπει» προς τον δρόμο και τα υπνοδωμάτια με τους βοηθητικούς χώρους να τοποθετούνται ελαφρώς ψηλότερα στο πίσω μέρος.

Τώρα ο χώρος αυτός, επαναχρησιμοποιείται.

Η πόλη

«Η πόλις, συμβολική πυκνή αναπαράσταση του Κόσμου είναι έργο δικό μας.»

Έγραφε στο Δελτίο του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων το 1965.

Και η Ασπόνδυλη ασθματική πόλη εξακολούθησε τη πολυκαταστροφή, το πολυστρώσιμο το πολυκτισιμο»πολιτεία στο ρεύμα»η ville en derive αν μου επιτρέπετε. Εν τούτοις σας διαβεβαιώ πως κατευθύνσεις και προγράμματα για διέξοδο από το χάος υπάρχουν όπως και δυνατότητες, όχι μόνο υψηλών στόχων, όχι μόνο δημιουργικού ενδιαφέροντος, αλλά ίσως και κυρίως ζωογόνα για την  οικονομία,την κοινωνική ζωτικότητα και ακόμα για τη σχέση με τη φύση και την ιστορία, τη δημιουργική φαντασία, τη γεωγραφική και μορφολογική μας πραγματικότητα. Αλλά πως να ταράξεις τη ρουτίνα και το κατεστημένο(αδράνεια, συμφερον, διανοητική τεμπελιά).

Τα κείμενα, δοκίμια  που έγραψε και συχνά έλεγε για την πόλη  ξεχωρίζουν,  ανάμεσά τους «Το πνεύμα της πόλης Δοκίμια πολεοδομικής σκέψης 1956-7,Αθήνα 1974,Η πόλη ήταν το θέμα που ανέλυε σε εισηγήσεις σε αρχιτεκτονικά συνέδρια. Η πόλη ήταν το θέμα που συζητάγαμε στις συναντήσεις μας.

Το τοπίο

 Ήταν μαχόμενος για τα θέματα του τοπίου, συμμετείχε ενεργά σε αρχιτεκτονικά συνέδρια, υπήρξε πρόεδρος και γραμματέας του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων.

Η καταστασιακή πλευρα του Αριστομένη εκφράστηκε στο μπαρ Αurevoir

που το 1958  έστησε χωρίς χρήματα, στην Πατησίων 136,και Κεφαλληνίας,στο ισόγειο μιας πολυκατοικίας. Αποτελεί ένα μόνιμο «σκηνικό» που δεν έχει αλλάξει όλα αυτά τα χρόνια, – κουκούλι για πότες και τις συζητήσεις τους,  για τους περιπλανώμενους  της οδού Πατησίων, για την πόλη που μεταμορφώθηκε, ένας τόπος περιπλάνησης, πραγματικός φαντασιακός χώρος, πολύωρης ακινησίας,θέασης της οδου Πατησίων.  Τα χαρακτηριστικά του έχουν μείνει ανέγγιχτα : ο τοίχος απο ψάθα, η ζωγραφική στην οροφή, τα ψάθινα αντικείμενα, το ξύλινο μπαρ, τα καθίσματα, η στροφή του χώρου προς την Πατησίων, όλα σε μια ευαίσθητη ισορροπία.

Η αριστερή συνείδηση

«Εγώ θα έλεγα ότι σήμερα πια λέμε αριστερό έναν άνθρωπο ο οποίος συγκινείται από μια αφήγηση των ηρωικών ημερών της Αντίστασης και του Εμφυλίου. Διότι δεν ξέρουν οι άνθρωποι ­ και ας τους λες ότι είναι μεγάλη ζημία να μην ξέρουμε ­ την ιστορία των 50 τελευταίων ετών. Εγώ σε άρθρα που έχω γράψει κατά καιρούς κάνω συχνά τον υπαινιγμό ότι δεν αποκλείεται η καταστροφή της πόλης των Αθηνών να είναι μέσα σε ένα σχέδιο που λέει: “Ποτέ πια η Αθήνα πόλη εξέγερσης“. Απο τη συνεντευξη στον  Θαναση Λαλα,

Ζούσε δήλωνε, έκανε πράξη  με κάθε τίμημα  αυτή την αριστερή συνείδηση , συχνά μιλούσε για τον αδελφό του που είχε χασει τον Δεκέμβρη του 44. Η αριστερή συνείδηση ηταν μαζι με την αμφισβήτηση και την επιθυμία για ανατροπή.Ισως  ήταν και η αιτία που ως τώρα ποτέ η Σίφνος δεν τον τιμησε και που στην  Αρχιτεκτονική Σχολή  μολις ενα χρονο πριν το θανατό του εγινε επίτιμος διδακτωρ, όχι τυχαία, ημέρα κατάληψης με την έγκριση των καταληψιών.

Η Αθήνα

Τό Ἀθηναϊκό ἀδιέξοδο λοιπόν ὀφείλεται στήν ἀδυναμία τοῦ Κράτους, ἀπό τά παλαιότερα χρόνια μέχρι σήμερα, νά προγραμματίση, νά ἐπιβάλη, νά κυριαρχήση. Ἀκόμη καί στά τελευταῖα χρόνια, ὅταν μετά τίς βαθειές ἀλλαγές πού ἐπέφερε ὁ Πόλεμος στήν οἰκονομία, στήν κοινωνική μορφή καί στήν ψυχολογία, τό Κράτος εἶχε τήν εὐκαιρία νά δαμάση τό φαινόμενο τῶν Ἀθηνῶν δημιουργώντας ἔντονα τήν πολιτεία τῶν κοινῶν συμφερόντων. Απο την παρουσιαση στους Δελφους

Οι αγωνες του για την Αθήνα σε προσωπικό και συλλογικό επίπεδο είναι  πρωτοπόροι,  για μια πόλη που ο Άρης αισθανόταν να ψυχορραγεί αλλα  αισθανόταν ότι ηταν ανάγκη σε μας τους νεότερους να μας διδάξει ότι δεν έχει χαθεί., οτι είναι επιτακτικό να κάνουμε κατι γι αυτήν. Δεν θα ήταν υπερβολή να πουμε οτι οι πρώτες συζητήσεις για  τα αστικά κενά  και την μετατροπή τους σε αστικά κοινά, που  δημιουργήθηκαν στην πόλη πολύ αργότερα, έγιναν στο σπίτι του.Τα κενά να γεμίσουν να γίνουν φωλιές έλεγε  χαρακτηριστικά.

Η Aρχιτεκτονική

Η Αρχιτεκτονική υλοποιεί,κοινωνικοποιεί,ιδεοποιεί,ιδεατοποιεί και κυριώτερα ιστορικοποιεί τους όρους του παιχνιδιού ,δηλαδή συνθετει προχρόνο-χρονο-μεταχρόνο και γι αυτο η Αρχιτεκτονική είναι αναγκαστικά και πρωταρχικά εξαρτημενη απο τον στοχασμό που είναι η συγκέντρωση γνώσης και η επεξεργασία της γνώσης μέσω κινητοποίησης ολων των αισθησεων ..(στοχαστική αρχιτεκτονική και αστοχαστη πραξη 1985 ομιλια σε σπουδαστες του ΕΜΠ

Συχνά μιλούσε για τη συνεργασία με τον Le Corbusier ,για τις ατελειωτες ώρες στο ατελιέ του. Στη Γαλλία το έργο του  Κτίριο Υποδοχής  ξενων φοιτητών (1952), αναγνωρισμένο σήμερα, έχει συμπεριληφθεί στον κατάλογο των 120 Αρχιτεκτονικών έργων – Δημιουργιών. για την πόλη του Παρισιού [Οδηγός Σύγχρονης Αρχιτεκτονικής Παρισιού. Επίσης όταν πήγε στη Γαλλία δούλεψε για το έργο κλειδί του Le Corbusier τη πολυκατοικία της Μασσαλίας.

Η αρχιτεκτονική είναι φαινόμενο όχι οπτικό αλλά  δια των άλλων αισθήσεων. Άλλα έργα  του δυναμικά που ξεχωρίζουν είναι Το Ξενοδοχείο GREEN COAST που φαίνεται να αιωρείται πανω στο εδαφος,  το Τυπογραφείο ΠΑΠΥΡΟΣ ΛΑΡΟΥΣ στο Μαρούσι, η οικία Ορφανού στο Καλαμάκι (οδός Μαλτέζου-7), η οικία ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ στη Γλυφάδα (οδός Γαληνού- 8), η Κλινική ΟΡΦΑΝΟΥ «Ο ΑΓΙΟΣ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΩΝ» (οδός Γ’ Σεπτεμβρίου και Μακεδονίας- 9) ή το Κτίριο Γραφείων Ερμού- 8 (Πάλλης στο ισόγειο).Κρύβουν τον εσωτερικό προβληματισμό του και μια ανώτερη αντίληψη τεχνικής. Οι λύσεις που έδωσε δηλώνουν μέτρο και ισορροπία κατασκευαστική, που όμως περιλαμβάνουν τ’ όνειρο και την ποιότητα.

Η κατάληψη 1989-1995-96

Το σπίτι των επιθυμιών και των πόνων έγινε το διωροφο κτίριο που είχε κληρονομήσει μαζι με αλλα μέλη της οικογένειας του επι των οδών Κεραμεικού  και Μυλλερου.Το κτίριο  που κτιστηκε το 1835, ένα λιτό παλιό αθηναικό σπίτι, καταλήφθηκε απο  μια ομάδα της μητρόπολης Αθηνας, περιπου 15-20 ατομα ,που θελαν να δοκιμάσουν ενα συλλογικο τρόπο ζωής. Την περίοδο εκείνη που ξεκινούσαν μια σειρα καταλήψεων στην Αθηνα. Ο Αρης  εδωσε τη συγκατάθεση του στη κατάληψη  και συμφώνησε να  συναντιέται  σε εβδομαδιαία βαση  με τους καταληψίες ,και με τον τρόπο αυτον να συμμετεχει ενεργά.Επίσης συμφώνησε μαζί τους,οτι μόνο όσο θα ήταν κινηματικά ενεργοί μπορούσαν να είναι στο σπίτι.Οι καταληψίες, ανάμεσα τους και ο εκδότης Παναγιώτης Καλαμαράς με  εκτίμηση θυμούνται τις συναντήσεις με τον Άρη.Όπως λέει πηγαίνανε και τον βλέπανε και περνούσαν ώρες συζητώντας μαζί του.

Το Αιγαίο

Αυτή είναι πρόγραμμα και ιδεολογία η σωστή εικόνα του ελληνικού Αιγαίου:ανάπτυξη, δόμηση,αέναη κίνηση, μόχθος άμιλλα, φαντασία, δημιουργία, έρευνα και ειδίκευση.

Είδες ποτέ φυτείες με ηλιοτρόπια; Έτσι βλέπω πάνω στις θάλασσες πανέμορφες μεταλλικές κατασκευές, με τη τριπλή ενέργεια σ ένα σύνολο, θαλάσσια ενέργεια, αέρινη των ανέμων κι ηλιακή. Ασύμφορη ίσως για τα μονοπώλια, αλλά λαϊκή πηγή ενέργειας και ελπίδα……γιατί στο τόπο μας που έχει ειδικές ευνοϊκές συνθήκες αλλά και ανάγκες,προτιμούν να είναι: βίαιος,επαιτότοπος, τουριστότοπος και ρεμπελότοπος και όχι τόπος έρευνας και τεχνολογίας;”

Αριστομένης Προβελέγγιος, Ατενίζοντας το Αιγαίο,Ο Οδοιπόρος προς τη πηγή,κείμενα πολεοδομικού στοχασμού,1990.

Η ανάγνωση της εισήγησης αυτής πραγματοποιήθηκε στην εκδήλωση για τον Αριστομένη Προβελέγγιο στην πλατεία Άη Γιώργη στην Καταβατή Σίφνου, πολύ κοντά στο σπίτι του, στις 22 Αυγούστου 2015 απο την ΟΜ ΣΥΡΙΖΑ Σίφνου 

Ελένη Τζιρτζιλάκη