Το νερό ως θηλυκή δύναμη, μια ρευστή κατάσταση (1)
Νερό, το νερό μέσα μας, το νερό έξω, το νερό ως θηλυκή δύναμη, μια ρευστή κατάσταση, το νερό στο σώμα μας. Το σώμα μας είναι υδάτινο. Βρισκόμαστε σε μια διαρκή κατάσταση «υδροδυναμισμού». Η ιδέα περί των ανθρώπινων προνομίων –κατά τη γνώμη μου– είναι λανθασμένη· είμαστε άμεσα συνδεδεμένες με τα κοινά του πλανήτη, με το νερό. Η ρευστότητα του νερού σχετίζεται με τη γυναίκα, με τις θηλυκότητες, είμαστε ρευστές σαν το νερό.2 Η θάλασσα. Η θάλασσα γύρω από το νησί, η θάλασσα το πρωί που αντικρίζεις, η θάλασσα που το σώμα σου αισθάνεται, η θάλασσα σε αγκαλιάζει, σε αγγίζει. Το νερό σε κάνει να γλιστράς, να είσαι ζωντανή.
Φλέα, φλέ(β)α. Υπέροχη λέξη της Σιφνέικης ντοπιολαλιάς. Έτσι λένε στη Σίφνο την πηγή του νερού, το νερό που ρέει. Φλέβες έχει το σώμα μας. Το αίμα τρέχει στις φλέβες μας. Φλέα: το υπόγειο ρεύμα νερού, πηγαίο επιφανειακό νερό, η φλέα του Μασούτθη, φλέες του Προφήτη Ηλία, το Φλεΐ.3 Οι φλέες στην Πουλάτη. Η φλέα Καλαμιτσίου: είναι μικρή, αστείρευτη πηγή ανάμεσα σε βράχια στο Φρούδι της Μπαρώνας (μυκηναϊκή ακρόπολη κοντά στο Μαύρο Χωριό), φλέα στην ποταμιά του Kάστρου στις Eρκιές ή Σεργιές η Ερκειές.Yπάρχει η πηγή της Γιαννής, Υγιεινής (την αναφέρει ο Ηρόδοτος για το ονομαστό νερό της).4
Η Φουντάνα ή Φοντάνα του Κάστρου. Πριν από χρόνια, κάναμε μια περιβαλλοντική δράση στη Φουντάνα: την καθαρίσαμε από τα αγριόχορτα και καλέσαμε κόσμο με τον οποίο μιλήσαμε για τη σημασία αυτής της πηγής, κάτω από τον οικισμό του Κάστρου, εκεί απ’ όπου οι κάτοικοι κάποτε έπαιρναν νερό.5 Θαυμάσαμε την πολύ παλιά μαρμαρογλυπτική. Ίσα-ίσα που έσταζε λίγο νερό. Ο γάλλος περιηγητής Τουρνεφόρ [Tournefort] μάς πληροφορεί πως ο πρόξενος της Γαλλίας στη Σίφνο, τη χρονιά του 1717, «τον βεβαίωνε ότι η κοινοτική αυτή πηγή, που βρίσκεται στο βάθος της κοιλάδας και οδηγεί στο λιμάνι της Σεράλιας, είναι από τα αρχαιότερα έργα του νησιού».6 Ο Αντώνης Τρούλλος είναι που μας έδωσε πληροφορίες γι’ αυτή την πηγή και για άλλες, στην προσπάθειά του να δείξει, με τις διηγήσεις του, την αξία του νερού, αλλά και τη σοφή διαχείριση που γινόταν άλλοτε. Φλέα των Λευκιών. Παλιά φλέα, που έβγαινε από το κτήμα του Πανώριου. «Αυτή δρόσιζε πλουσιοπάροχα και τα χείλια των καλογραιών της μονής Χρυσοστόμου καθώς και τους κατοίκους του μικρού οικισμού γύρω από τον Χρυσόστομο».7
Τον χειμώνα τρέχουν οι χείμαρροι. Στη Σίφνο, οι χείμαρροι λέγονται ποταμοί. Ο ποταμός των Ερκιών, ο ποταμός του Λιβαδά…
Ποταμιά, ποταμνιά, ποταμός. Είναι οι όχθες και η κοίτη του ποταμού.
Χαβούζα (τουρκικά: havuz). Δεξαμενή, στεγανή δεξαμενή, στέρνα.
Στέρνα, κιστέρνα (cisterna). Ομβροδεξαμενή, χτιστή δεξαμενή νερού, ιδιωτική και δημόσια ή κοινόχρηστη: «κουζίνα με στέρνα» (Πετρόπουλος, 1808), «βρέχει ένα νυχτοήμερο, γεμίσανε οι στέρνες» (Τ. Βέλλης), «η στέρνα κοντεύγει να γεμίσει» (Α.Κακάκης).8
Κουτέντο, κουντέτο (ιταλικά: condotto d’acqua). Πήλινος υδροσωλήνας ή χτιστό αποχετευτικό χαντάκι, που καλύπτεται από ελαφρά κεκλιμένες πλάκες για τη διοχέτευση νερού (π.χ. «μου σπάσανε τα κουτέντα και ε[μ]πορώ να ποτίσω»).9
Τα περισσότερα σπίτια στους οικισμούς έχουν στέρνες που τις χρησιμοποιούν ακόμη. Η στέρνα βρίσκεται στον υπόγειο χώρο ή στην αυλή. Στις στέρνες συλλέγεται το νερό της βροχής, που χρησιμοποιείται για τις ανάγκες του σπιτιού. Κάθε φθινόπωρο, καθαρίζεται το δώμα του σπιτιού και οι υδρορροές ώστε το νερό να φτάσει στη στέρνα.
Το νερό στις φλέες είναι ρευστό, έχει κίνηση. Στις πισίνες είναι στάσιμο, δεν κινείται. Κολυμπάς σε ένα νερό δίχως κίνηση, στερείς το νερό από τη φύση για να γίνει μόνο δικό σου. Σκέφτεσαι ατομικά κι όχι ως μέρος ενός όλου. Θα μπορούσες να κολυμπάς στο ρευστό, ζωντανό νερό της θάλασσας…
Το νερό είναι κοινό αγαθό. Οι άνθρωποι με τις πισίνες διακρίνονται από ατομικισμό. Σε μέρη όπως οι Κυκλάδες, κάνουν πισίνες, ενώ δεν υπάρχει νερό, συχνά, ούτε για να πιούμε. Οι γεωτρήσεις έκαναν πολλές πηγές να στερέψουν. «Στην αρχή όλοι έκαναν μια γεώτρηση μετά βγήκε ο νόμος για τα 500 μέτρα».10
Τον Αύγουστο, από τη θάλασσα έβγαζα πλαστικά νήματα, πλαστικά μπουκάλια, πλαστικά…
Ήταν λάθος ότι ανακατεύτηκε το πόσιμο νερό με το νερό της αφαλάτωσης· έτσι σταμάτησε να είναι πόσιμο. Ήταν μια βιαστική λύση, γιατί το νερό δεν έφτανε. Για να έχει νερό και πισίνα έκανε γεώτρηση, στέρεψε η πηγή εκεί κοντά…
Αναζητώ τις διαδρομές του νερού στο νησί. Τι κάνουμε με αυτές τις διαδρομές; Πώς μπορούμε να κάνουμε το νερό να αναβλύσει ξανά; Σε κάποιες διαδρομές, το νερό συνεχίζει να τρέχει μυστικά τον χειμώνα, θέλει όμως να μένει κρυμμένο, σαν να φοβάται πια, γιατί γνωρίζει την αδηφαγία των ανθρώπων. Μόνο τα βατράχια το μαρτυράνε, με τους ήχους τους.
Ο ύστερος καπιταλισμός θεώρησε το νερό δικό του, το ανακάτεψε, το εκμεταλλεύτηκε, το γέμισε πλαστικό, τσιμέντο, σκουπίδια.
«Το νερό είμαστε εμείς» φώναζε εκείνη η γυναίκα στη διαδήλωση. Νερό είναι το σώμα μας. Θέλουμε τα σώματά μας πίσω, θέλουμε το νερό, θέλουμε οι φλέες να αναβλύζουν ξανά νερό. Είμαστε αλληλένδετες μέσω των υδάτινων σωμάτων μας. Αλλιώς θα πεθάνουμε.
Μόνο θάνατο έβλεπε γύρω της, καθώς ελάχιστες πηγές, φλέες, τρέχουν νερό τώρα πια και οι πιο πολλοί άνθρωποι σταμάτησαν να το μοιράζονται…
Το νερό έτρεξε στα σώματά μας για τις λίγες στιγμές που μοιραστήκαμε… Αξέχαστη θα μου μείνει αυτή η αίσθηση πάνω στο σώμα. Είπες ότι σου θύμιζε κάτι από τα παλιά. Ιστορίες νερού και σωμάτων…
Για να καταλάβεις την εξαθλίωση των πόλεων χρειάστηκε να δεις το νερό να στερεύει, τα βατράχια να σιωπούν· τότε συνειδητοποίησες την ανάγκη του νερού, τότε ονειρεύτηκες τη φλέα…
Επιστήμονες από την Αυστραλία μελέτησαν το γήινο άρωμα της βροχής και το ονόμασαν «πετριχώρ», από τον συνδυασμό των λέξεων «πέτρα» και «ιχώρ», το χρυσαφένιο υγρό που, σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, ρέει στις φλέβες των θεών. Μια μυρωδιά η οποία προέρχεται από βακτήρια-σπόρους που ζουν στο έδαφος, και την οποία η ανθρώπινη όσφρηση μπορεί να εντοπίσει όταν οι σταγόνες βροχής τη διαχέουν.
Ας δημιουργήσουμε έναν πιο ευρύχωρο, υδάτινο κόσμο τον οποίο να μοιραζόμαστε, μέσα από ηθικές και γενναίες αποφάσεις για το νερό στο νησί.
Οι σκέψεις, οι διηγήσεις και οι πράξεις για το νερό θα μπορούσαν να μας βοηθήσουν να δημιουργήσουμε ένα φαντασιακό που να ανταποκρίνεται σε ανθρώπινα και μη ανθρώπινα όντα –αυτά με τα οποία μοιραζόμαστε την πλανητική ύπαρξη–, να ανατρέξουμε στις παλιές ιστορίες για τα υδάτινα μονοπάτια, για τις φλέες, για τη θάλασσα, να διδαχτούμε από αυτές, να τις διηγηθούμε ξανά: περισσότερη ενσυναίσθηση και πράξη για το νερό…
Ελένη Τζιρτζιλάκη (nomadikiarxitektoniki.net), Ξημέρωμα, Σίφνος
1. Κείμενο δημοσιευμένο στον ιστότοπο flea.ghost.io.
2. Βλ. Astrida Neimanis, Bodies of Water, Bloomsbury, Λονδίνο & Νέα Υόρκη, 2017.
3. Νικόλαος Γ. Προμπονάς, Χρηστικό σιφνιακό γλωσσάριο, έκδοση Δήμος Σίφνου / Πολιτιστικός Σύλλογος Σίφνου, Αθήνα, 2019.
4 Αντώνης Τρούλλος, Μαρμάρινες παλιές Κρήνες – Βρύσες, Πηγές – Πηγάδια – Μαγγανοπήγαδα & Νερόμυλοι της Σίφνου, χ.τ., 2007, σ. 20.
5 Μαζί με την Evemar Rossiter Lopes και τον Γιώργο Ντοκόπουλο.
6 Στο ίδιο, σσ. 20-23.
7 Στο ίδιο, σ. 43.
8 Νικόλαος Γ. Προμπονάς, ό.π..
9 Στο ίδιο.
10 Από κουβέντες, στο νησί.