Art residency Ο ήχος του νερού πίσω από τον ήχο του ανέμου
12 – 27 Οκτωβρίου 2024, Σίφνος Ελένη Τζιρτζιλάκη (εικαστική καλλιτέχνιδα και αρχιτεκτόνισσα), Gedske Ramløv (εικαστική καλλιτέχνιδα) και Σέβη Τσάμπαλλα (επιμελήτρια σύγχρονης τέχνης)
Μετά από πρόσκληση της Ελένης Τζιρτζιλάκη, που κατοικεί τον περισσότερο καιρό στη Σίφνο, η Gedske Ramløv, που κατοικεί στην Πέργκολα Ιταλίας, και η επιμελήτρια Σέβη Τσἀμπαλλα, που κατοικεί στις Βρυξέλλες, επισκεφθήκαμε το νησί για να ερευνήσουμε μαζί τις πηγές, τα συστήματα διανομής, εξοικονόμησης και διαμοιρασμού νερού που υπήρχαν κάποτε και εξακολουθούν να υπάρχουν ορατά και, ορισμένα σε χρήση, εντός και εκτός των οικισμών του νησιού. Η παραμονή στη Σίφνο σηματοδοτεί ένα σημαντικό βήμα στο πλαίσιο της μακροπρόθεσμης μελέτης μας και έρευνας για το νερό, η οποία ξεκίνησε από το κοινό ενδιαφέρον μας για την επιτόπια έρευνα και τις δυνατότητες της τέχνης να συμβάλει σε επείγουσες συζητήσεις και προβληματισμούς για το νερό και την ανάγκη να ξανασκεφτούμε τη σχέση μας με αυτό ως θηλυκότητες σε ένα παρόν φροντίδας. Μετά από δύο εβδομάδες εντατικής έρευνας και μελέτης, δημιουργήσαμε ένα αρχείο αλλά και ένα νέο σύνολο έργων, που περιλαμβάνει συνεντεύξεις, φωτογραφικό υλικό, κείμενα, ποιήματα, έργα ζωγραφικής και σχέδια, ημερολόγια, βίντεο και δύο in situ παρεμβάσεις από την Ελένη Τζιρτζιλάκη και τη Gedske Ramløv. Κατά τη διάρκεια της παραμονής μας στη Σίφνο, επισκεφθήκαμε πολλές τοποθεσίες, εξερευνήσαμε το περπάτημα ως καλλιτεχνική πρακτική και τις σχέσεις με το νερό μέσα από ιστορίες που μοιράστηκαν μαζί μας οι κάτοικοι επί τόπου. Η σύνθεση της ομάδας μας σήμαινε μια ποικιλόμορφη σχέση με το νησί: η Ελένη ζει στο νησί για περισσότερες από δύο δεκαετίες, η Σέβη το επισκεπτόταν για δεύτερη φορά και η Gedske για πρώτη φορά. Η Ελένη μας έφερε σε επαφή με τη γη, τα υδάτινα στοιχεία και τα συστήματα συλλογής και εξοικονόμησης του νερού και μας συνέδεσε με γυναίκες του νησιού που συνεχίζουν τη στενή σχέση που ανέκαθεν είχαν οι γυναίκες με το νερό, αλλά και με αγρότες και αγγειοπλάστες που το χρησιμοποιούν στην εργασία τους. Περπατήσαμε κατά μήκος του κεντρικού, άλλοτε υδάτινου, μονοπατιού του Ανω Πεταλιού, στον Αρτεμώνα, στην Καταβατή, μέχρι το Κάστρο και την Πουλάτη. Επισκεφθήκαμε επίσης τη Χερρόνησο, τη Χρυσοπηγή και τον Φάρο.
Μας ενδιέφερε η αρχιτεκτονική του νερού, όπως στέρνες σε οικισμούς και στους αγρούς, πηγάδια, κανάλια, υδρορροές και η χρήση του νερού στα εναπομείναντα κεραμικά εργαστήρια του νησιού, που κάποτε ήταν οι μοχλοί της οικονομίας του. Με τις επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης που προκαλείται από τον άνθρωπο να γίνονται όλο και πιο ορατές στο εύθραυστο τοπίο του νησιού, η λειψυδρία είναι μια πραγματικότητα. Οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον υπερτουρισμό και την κακή διαχείριση του νερού, με τις γεωτρήσεις και τις πισίνες που κατασκευάζονται σε νέα κτίρια να αυξάνονται δυσανάλογα. Το πρόβλημα της λειψυδρίας επιδεινώνεται κάθε καλοκαίρι, που ο πληθυσμός του νησιού τριπλασιάζεται.
Οι μεθοδολογίες μας περιλάμβαναν περπάτημα, χαρτογράφηση και κοινοτικές πρακτικές. Σχεδιάσαμε, πήραμε συνεντεύξεις, μετρήσαμε αποστάσεις με τα σώματά μας, συλλέξαμε σπόρους, ήχους και πέτρες, και αφήσαμε διακριτικά ίχνη της παρουσίας μας στο τοπίο. Ψάξαμε για νερό μέσα σε πηγάδια, πηγές και δεξαμενές. Χαρτογραφήσαμε λειτουργικά και μορφολογικά στοιχεία συστημάτων συλλογής νερού στην αρχιτεκτονική της Σίφνου. Μάθαμε την πλούσια ορολογία της τοπικής διαλέκτου που σχετίζεται με το νερό. Στο καθημερινό μας λεξιλόγιο προστέθηκαν νέες λέξεις: αύκλα ή αύκλια (υδρορροή), κουτέντο (αυλάκι ή αυλάκι), φλέα (πηγή), σίγκλα (δοχείο για το νερό)… Πολλές από αυτές τις λέξεις μοιράστηκε μαζί μας η Κατερίνα Αποστολιάδου και τις διαβάσαμε στο Χρηστικό σιφνιακό γλωσσάριο του Νικόλαου Προμπονά (2019), μία πολύτιμη έκδοση που είδαμε να υπάρχει σε πολλά σπίτια και καταστήματα του νησιού.
Ακούσαμε τον ήχο του ανέμου και τον ήχο της θαλασσοταραχής, νιώσαμε ότι το νερό δεν βρίσκεται (μόνο) πίσω από τον άνεμο, αλλά ήταν και μέρος του υγρού αέρα που άγγιζε το σώμα μας. Αλλά πάνω απ’ όλα, ακούσαμε τον ήχο της απουσίας του νερού: των ξεραμένων ποταμών και των άδειων δεξαμενών και πηγών, σε άλλοτε κεραμικά εργαστήρια και στέρνες που έχουν μετατραπεί σε τμήματα ξενοδοχείων, εστιατορίων και σε ενοικιαζόμενα δωμάτια. Σε τέτοιες ασκήσεις βαθιάς ακρόασης (εμπνευσμένες από τον Pauline Oliveros), δεν ήμασταν μόνες. Οι ντουρβάδες μας – οι παραδοσιακές τσάντες της Σίφνου που πήραμε στο νησί, γέμισαν με ιστορίες και μαρτυρίες κατοίκων της περιοχής για την κακή διαχείριση του νερού, την έλλειψη βροχής, την αφαλάτωση και τη γεώτρηση, για τα ζώα, για τη γη… Μιλήσαμε με τους κατοίκους για το νερό και τη σημασία του για την καθημερινή ζωή. Μιλήσαμε με γυναίκες για τα πηγάδια που υπήρχαν παλιά, με γυναίκες που κάθε χρόνο ασπρίζουν τις ταράτσες και καθαρίζουν τη στέρνα του σπιτιού τους, με έναν αγρότη για τη λειψυδρία σε σχέση με την καλλιέργεια της γης, με έναν αρχαιολόγο που μελετά μια περιοχή κοντά σε μια πηγή για τη διαχρονικότητα της διαχείρισης του νερού, με μια ομάδα που ερευνά την τεχνολογία νερού στο νησί και διαβάσαμε υλικό που μας παρείχαν από τον Δήμο για την εξοικονόμηση ενέργειας και το δίκτυο πόσιμου νερού. Μία νέα δεξαμενή από μη ιεραρχικά δομημένες ιστορίες προέκυψε μέσα από μια διαδικασία έρευνας και συλλογής. Μπορεί τα δοχεία να έχουν αδειάσει, αλλά το νερό παραμένει ισχυρός φορέας ιστοριών. Εδώ, Η Θεωρία του Σακιδίου στη Φαντασία της Ursula Le Guin, (1986) συνόδευσε τη σκέψη μας. Σε μια φεμινιστική προσπάθεια να επαναπροσδιορίσει την ιστορία ως πολιτιστική τεχνολογία, η Le Guin τονίζει την ανάγκη να απομακρυνθούμε από τους κυρίαρχους πατριαρχικούς τρόπους αφήγησης ιστοριών μέσω του άνδρα ήρωα και των όπλων του, και να δώσουμε προσοχή στα δοχεία, πράγματα που περιέχουν κάτι άλλο. Βλέποντας το νησί ως ένα δοχείο με υδάτινες μνήμες και λειτουργώντας οι ίδιες ως συλλέκτριες, τα σώματά μας έγιναν σιγά σιγά δοχεία, αποδέκτες ιστοριών τις οποίες μας καλούν οι κάτοικοι να ξαναδιηγηθούμε και να επανερμηνεύσουμε. Το έργο της Astrida Neimanis Bodies of Water (2017) μας συνόδευσε, ιδιαίτερα με την έκκλησή της να ξανασκεφτούμε πώς τα μεμονωμένα ανθρώπινα σώματα μας – που αποτελούνται από περίπου 70 τοις εκατό νερό – μέσω των διαφορών μας, σχετίζονται μεταξύ τους και εμπλέκονται πλήρως στα πλανητικά κοινά του νερού. «Είμαστε σώματα νερού»: νερό που ρέει από το ένα σώμα στο άλλο, από το ένα είδος στο άλλο. Αναπνέουμε νερό που αποβάλλεται από άλλους. Ιδρώνουμε, πίνουμε ξανά, σε μια συνεχή κυκλοφορία μεταξύ των σωμάτων.
Σε μια δράση που καταγράφηκε με βίντεο, η Ελένη δούλεψε με το σώμα της, το νερό και την παλιά αύκλα που είχε κατασκευάσει με δύο κεραμίστες (τους αδερφούς Σκανδάλη) για το σπίτι της. Κάποτε είχε προσπαθήσει να κάνει ένα νέο αρχιτεκτονικό έργο, να χρησιμοποιήσει την αύκλα χωρίς επίστρωση στον πέτρινο τοίχο, αλλά ο δυνατός χειμωνιάτικος άνεμος την πέταξε μακριά. Έτσι τώρα υπάρχουν τα υπολείμματα των θραυσμάτων αυτής της κατασκευής. Ένας τελετουργικός χορός (butoh) με το σώμα της και τα υπολείμματα της αύκλας ήταν εξαγνιστικός. Η Gedske πραγματοποίησε μια μικρή παρέμβαση, μια προπαρασκευαστική χειρονομία για ένα μελλοντικό έργο τέχνης, «τυλίγοντας» το πηγάδι του Γαφιά με ύφασμα. Κάθισε σε μία εσοχή που σχηματίζει ένα μικρό «δωμάτιο» γύρω από το πηγάδι και που ανοίγει στο δρόμο. Κάποτε μαζεύονταν εκεί νεαρά κορίτσια για να φέρουν νερό από το πηγάδι. Η προπαρασκευαστική της αυτή εργασία αποτελεί μέρος μιας «χαρτογράφησης» λειτουργικών κατασκευών της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής του νησιού, που αντανακλούν την ανάγκη συλλογής του νερού της βροχής και χρήσης του στο σπίτι. Επισκεφθήκαμε αυτό το μέρος την πρώτη φορά με την Κατερίνα Αποστολιάδου και μας μίλησε για το έθιμο του «Αμίλητου νερού», που επαναλαμβανόταν κάθε χρόνο στις 24 Ιουνίου, ημέρα του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή. Σε αυτήν την ειδική περίσταση, τα νεαρά κορίτσια έπρεπε να κουβαλήσουν το νερό στα δοχεία τους (ή στο στόμα τους αλλού) πίσω στο σπίτι χωρίς να προφέρουν λέξη, για να λάβουν προβλέψεις για τον ποιον θα παντρεύονταν. Και πάλι, εμφανίστηκε το μοτίβο του «σακιδίου μεταφοράς», εδώ η στάμνα με την οποία τα κορίτσια μετέφεραν το νερό, ώστε να ακούσουν ιστορίες όχι για τα περασμένα, αλλά τα μελλούμενα, για το δικό τους μέλλον. Η Σέβη Τσάμπαλλα συνεργάστηκε με τις καλλιτέχνιδες, πραγματοποιώντας έρευνα στο νησί και στηρίζοντας το καλλιτεχνικό τους έργο. Συλλέγοντας ιστορίες μέσω συνεντεύξεων, ήχους μέσω ηχογραφήσεων πεδίου και εστιάζοντας σε εικόνες που υπογραμμίζουν την ποικιλομορφία των δοχείων νερού, το υλικό της έρευνάς της συγκεντρώνεται στο «Ημερολόγιο του Νερού» και μία «Άτυπη σπουδή πάνω στο Δοχείο», τα οποία λειτουργούν ως αρχεία που θα τροφοδοτήσουν την επόμενη φάση της έρευνας.
Την τελευταία μέρα της παραμονής μας πήγαμε στο Γιοφύρι «στην Ποταμιά» και μαζί καθαρίσαμε την ξερή κοίτη. Το Γιοφύρι είναι στη διασταύρωση ανάμεσα στο Άνω Πετάλι και τον Αρτεμώνα, δίπλα στην Παναγία τα Γουρνιά, όπου οι γυναίκες έρχονταν να πλύνουν τα χαλιά και τις κουρελούδες τους. Αυτό το σημείο βρίσκεται για μας κυριολεκτικά και μεταφορικά στη συμβολή διαφόρων δυναμικών και ενεργειών, ατομικών και συλλογικών, από το σώμα ως την πλανητική κλίμακα. Δύο παρεμβάσεις της Ελένης και της Gedske άφησαν διακριτικά ίχνη σε αυτό το τοπίο. Η περφόρμανς / επιτελεστική παρέμβαση της Ελένης έγινε μπροστά στο σπίτι της Νίνας Βαλή Φιλίππου και απέτισε φόρο τιμής στο σπίτι και στο νερό, στα δέντρα: τις φλαμουριές, τις μυρτιές που ήταν έξω από το σπίτι της, όπου η Νίνα καθόταν συχνά και υποδεχόταν τους περαστικούς. Η Νίνα ήδη τη δεκαετία του 90 έγραφε «Ποταμέ σε χάνω. Ποταμέ του γιοφυριού πνίγηκες στο τσιμέντο». Ρίξαμε νερό στα ξερά δέντρα και τοποθετήσαμε μηνύματα νερού στα δέντρα, τη φωτογραφία της Νίνας και ένα κείμενο για το σπίτι της στην είσοδο του σπιτιού. Oι ήχοι των βατράχων – ζωντανή ανάμνηση της Ελένης – ήταν καθοριστικοί για την παρέμβασή της, όπως και τα δέντρα που ζούσαν στην κοίτη του ποταμού και στον κήπο απέναντι από το σπίτι της Νίνας. Τα βατράχια, που μέχρι και πρόσφατα ακούγονταν και αποσπούσαν την προσοχή των νεαρών κοριτσιών και αγοριών που έτρεχαν να πάρουν νερό από το κοντινό πηγάδι, τώρα έχουν σιωπήσει. Στην κοίτη του ποταμού η Ελένη έψαξε συμβολικά τα βατράχια. Στο Γιοφύρι, διάβασε ποιήματα για το νερό, όπως «Η διήγηση των βατράχων» όπου τα βατράχια αφηγούνται τη ζωή τους δίπλα στο σπίτι της Νίνας στην κοίτη του ποταμού και παραπονιούνται για την έλλειψη νερού. Καθώς μαζεύτηκαν γείτονες και περαστικοί, μιλήσαμε για το νερό, θυμηθήκαμε τη Νίνα και φανταστήκαμε τις νύμφες που ζούσαν στο ποτάμι. Κάτω από τη γέφυρα, η Gedske παρενέβη στο τοπίο με μία χειρονομία που αναχάραξε με γαλάζιες πέτρες το αυλάκι που έχει σμιλέψει πάνω στο βράχο το νερό που κυλούσε. Μια χειρονομία επανορθωτική που ήταν επίσης και μια πράξη μέτρησης του χρόνου, μία αναμέτρηση με το χρόνο, ανάμεσα στην αναστρεψιμότητα και τη μη αναστρέψιμη ξήρανση του τοπίου. Ο τίτλος της παρέμβασής της αποτυπώνει την αγωνία που γεννά η λειψυδρία: «Σε ένα ποτάμι όπου το νερό δεν ρέει πια – Σε ένα νησί όπου πάντα ήταν σπάνιο – Σε έναν κόσμο όπου το νερό θα λείπει». Σχεδιάσαμε οι παρεμβάσεις να πραγματοποιηθούν τις ώρες που το γιοφύρι είχε περισσότερη κίνηση από περαστικούς (προς το μεσημέρι). Συμμετείχαν γυναίκες, άνδρες παιδιά, διαφορετικής ηλικίας και προέλευσης, και καταλήξαμε να καθίσουμε μαζί μπροστά στο σπίτι της Νίνας συζητώντας το πρόβλημα του νερού, αλλά και τις λύσεις που θα μπορούσαν να βρεθούν του σήμερα. Μετά από αυτές τις επιτελεστικές παρεμβάσεις, ακολουθήσαμε τη Χάνα και τον Έριχ, οι οποίοι μας άνοιξαν ευγενικά το σπίτι τους και μας έδειξαν τη στέρνα τους.
Η παραμονή μας στη Σίφνο είναι η αρχή της έρευνάς μας. Καθώς μπαίνουμε στην επόμενη φάση, σκεφτόμαστε μια εκδήλωση, έκθεση και ένα βιβλίο που θα μας επιτρέψει να συμπεριλάβουμε το ερευνητικό αρχειακό υλικό και τα έργα τέχνης που έχουν προκύψει και θα προκύψουν. Η συνάντησή μας, οι ιστορίες που συλλέξαμε, οι παρεμβάσεις μας και η σχέση μας με το νερό κατά τη διάρκεια της παραμονής μας, μας έδειξαν ότι, όπως γράφει και η Ursula Le Guin, «υπάρχουν ακόμη σπόροι να μαζευτούν και χώρος στο σακίδιο μεταφοράς των αστεριών». Θα θέλαμε να εκφράσουμε τις θερμές μας ευχαριστίες στους: Κατερίνα Αποστολιάδου, Ουρανία Καλογήρου, Μαρία Λουμίδη, Γιάνη Ζόγκο, Γιώργο Σαχίνη, Βαγγέλη, Φαμπρίτσιο, Κλαούντια, Πόπη Πρόκου, Αποστόλη, Χάνα και Έριχ.
Η Ελένη Τζιρτζιλάκη είναι αρχιτέκτονας-καλλιτέχνης και ποιήτρια. Έχει ασχοληθεί με τον νομαδισμό και τον εκτοπισμό, με επιτελεστικές δράσεις-performances στον δημόσιο χώρο, με εκκίνηση την ομάδα Αστικό Κενό. Ως ιδρυτικό μέλος της Νομαδικής Αρχιτεκτονικής πραγματοποιεί μακροχρόνιες έρευνες σε συνεργασία με κοινότητες, με περιπατητικές δράσεις, χαρτογράφηση και έρευνα σε αρχεία. Τα τελευταία χρόνια ασχολείται με γυναικεία θέματα, κάνοντας projects, ζωγραφίζοντας και γράφοντας ποιήματα και δοκίμια γύρω από τη γυναικεία κατάσταση. Ζει τον περισσότερο καιρό στη Σίφνο, στο σπίτι-εργαστήριο στο Ταξιαρχάκι που θα φιλοξενήσει τη residency και έχει κάνει διάφορα projects στο νησί όπως Tο σπίτι ως ύφασμα, Tο Γράμμα, Tο Μονοπάτι δεν είναι ποτέ το ίδιο, παλαιοτέρα το εργαστήριο Δράση και Χώρος. Ήταν συν ιδρύτρια στη Φλέα και τώρα είναι στο Δίκτυο για τις Βιώσιμες Κυκλάδες. νομαδική αρχιτεκτονική (nomadikiarxitektoniki.net) https://www.femarch.gr/tzirtzilaki/
H Gedske Ramløv διεξάγει συχνά μακροπρόθεσμη έρευνα που καταλήγει σε επιτόπια έργα. Την ενδιαφέρει το πώς προκύπτουν ιδεολογικά συστήματα από την αλληλεπίδραση μεταξύ ανθρώπων και γης και, ειδικότερα, για το πώς οι εντάσεις που προκαλούνται από την αλληλεπίδρασή τους επηρεάζουν τη χωρική οργάνωση και τις αρχιτεκτονικές δομές. Μεταξύ άλλων, έχει υλοποιήσει έργα σε σχέση με αγροτικές κοινότητες στον απόηχο του κομμουνιστικού καθεστώτος στη Ρουμανία, τη βενετική λιμνοθάλασσα, καθώς βρίσκεται ανάμεσα σε μια επισφαλή φύση και σύγχρονες ισχυρές πιέσεις, τον ποταμό Δούναβη ως φόντο για την κληρονομιά του ναζισμού στην Αυστρία, καθώς και ένα έργο που ερευνά τους λόγους για την αντοχή της μικρής δημοκρατίας του Αγίου Μαρίνου για σχεδόν 2000 χρόνια. Ασχολούμενη με το νερό, το έδαφος, τον αέρα και μελετώντας φυσικά φαινόμενα, τα έργα της γίνονται οχήματα που μεταφέρουν μνήμες και πληροφορίες διερευνώντας παραδείγματα που μαρτυρούν τη «μεταμορφολογική» ανάπτυξη μιας κοινότητας ή μιας συγκεκριμένης γεωγραφικής περιοχής. gedskeramlov.com
Η Σέβη Τσἀμπαλλα επιμελείται εκθέσεις στον δημόσιο χώρο – με πρόσφατη την Triënnale Brugge 2024 Spaces of Possibility, και την ενδιαφέρουν οι συναντήσεις σύγχρονης τέχνης και κοινών. Μετά από μία δεκαετία στο Ηνωμένο Βασίλειο και συνεργασίες με τη Liverpool Biennial, Tate Liverpool, S.M.A.K.-Gent και ανεξάρτητους χώρους, ζει και εργάζεται στις Βρυξέλλες. Συνεργάζεται συχνά με καλλιτέχνες και έχει συμμετάσχει σε συλλογικές πρωτοβουλίες, όπου οι φεμινιστικές πρακτικές δίνουν τον τόνο για ανανεωμένες σχέσεις με τον δημόσιο χώρο. Kατάγεται από την Κω, νησί της Δωδεκανήσου που από την δεκαετία του 1980 γνωρίζει το ριζικό μετασχηματισμό της οικονομίας του από την γεωργία στον μαζικό τουρισμό. Έχει επισκεφθεί τη Σίφνο στο πλαίσιο της συνεργασίας της με την Ελένη για “Tο σπίτι ως ύφασμα”. Sevie Tsampalla | Databank | Kunstenpunt
Το πρότζεκτ υποστηρίζεται από το Πρόγραμμα Κινητικότητας Culture Moves Europe Με χρηματοδότηση από το Πρόγραμμα Δημιουργική Ευρώπη της Ευρωπαϊκής Ένωσης Υλοποίηση από το Goethe-Institut.
Με την ευγενική υποστήριξη της εταιρείας Seajets With kind support by Seajets