Η εισήγηση αυτή πραγματοποιήθηκε στον χώρο του Twixt Lub μετά απο πρόσκληση στις 30 /11/ 2019. Ανήκει στη σειρά διαλέξεων γύρω από την καλλιτεχνική έρευνα που διοργανώνεται στο TWIXTlab με σκοπό να αποτυπώσει ενδεικτικά όψεις του φαινομένου στην Ελλάδα σήμερα. Στο πλαίσιο της καταγραφής της καλλιτεχνικής έρευνας προσκεκλημένοι εικαστικοί καλλιτέχνες μίλησαν για το έργο τους απαντώντας σε ερωτήματα σχετικά με τους τρόπους παραγωγής και αναπαράστασης της γνώσης, καθώς και τους τρόπους αντιμετωπισής της καλλιτεχνικής έρευνας στο σύγχρονο καλλιτεχνικό, εκπαιδευτικό και πολιτικοκοινωνικό πλαίσιο στην Ελλάδα, σήμερα.
Η σχετική έρευνα της ανθρωπολόγου και εικαστικού Ελπίδας Ρίκου και της ιστορικού τέχνης Κατερίνας Κωνσταντίνου εκπονήθηκε με την υποστήριξη του Κέντρου Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες και σε συνεργασία με το TWIXTlab, συμβάλλοντας στον δημόσιο διάλογο γύρω από την πολιτική και την ποιητική της καλλιτεχνικής έρευνας. Ευχαριστώ τη Σεβαστίάνα Κωνστάκη.
Οσο τα χρόνια παιρνούν βρίσκω οτι στη δουλειά μου αφορά το τραύμα,την ευαλωτότητα,την συν-αισθηματική σχεση με την πόλη και με τους ανθρώπους.Οι σχέσεις που αναπτύχθηκαν με γυναίκες και άνδρες που συμμετείχαν στις δράσεις της Νομαδικής Αρχιτεκτονικής είναι σχέσεις βαθειές, δεσμοί που μας ενώνουν.Δικός μου στόχος και εμμονή είναι η δημιουργία της κοινότητας. Η δυσκολία ήταν πάντα μεγάλη.
Μια άλλη έννοια που κυριαρχεί στη δουλειά μου είναι η επανάσταση.
«Πιστεύω οτι το μαγικό μυστικό είναι η iδια η ζωή». – Rosa Luxemburg
H δουλειά μου θέλω όλο και περισσότερο να αφορά τις γυναίκες καθως μου είναι βίωμα πόσο βαθειά είναι η πατριαρχία στην Eλλάδα και πόσο σημαντικό είναι να γίνουν ρωγμές σε αυτήν.Η έρευνα είναι σημαντική γιατι είναι αυτό που απομένει αυτο που ισχυροποιεί το έργο. Και η τελετουργία.
Πώς θα ορίζατε, από την δική σας σκοπιά, την καλλιτεχνική έρευνα; Πως ξεκίνησε η ενασχόλησή σας με αυτή; Και γιατί;
Με τα σώματα μας ευάλωτα και εκτεθειμμένα στη πόλη υπάρχουμε πολιτικά.Eίναι μια φράση που εχει καθορίσει τη δουλειά μου.
Η ομάδα Αστικό Κενό ξεκίνησε ως μια κίνηση προς τα έξω στην πόλη όταν γυρω στο 1990 είχαμε κάνει το εργαστήριό μας στου Ψυρρή με τον Νίκο Καζέρο. Mας ενδιέφερε το πως το σώμα μπορει να είναι παρόν στην Aρχιτεκτονική, είχαμε ξεκινήσει περιπλανήσεις στο κέντρο της Αθήνας και στα αστικά κενά. Τα αστικά κενά είχαν ιδιαιτερη σημασια, έδιναν χώρο για νέες δυνατότητες.(εικόνα 5)
Προσκαλέσαμε αρχιτέκτονες και εικαστικούς φίλους. Επιθυμούσαμε να βιώσουμε σωματικά/πνευματικά τα αστικά κενά που τοτε ηταν πολλά στο κέντρο,σε μια συμμετοχική καταστασιακή διαδικασία αλληλεπιδράσεων με πολύωρες αντιπαραθέσεις και εξόδους για δράσεις στην Αθήνα.Καλούσαμε τους πολίτες σε συμμετοχή.
Τοτε έγραφα (απο την έκδοση Αστικό Κενό ,Εκδοσεις Futura):
”Η ενασχοληση μας με τους κενούς χώρους της πόλης ξεκίνησε ως ένα ταξίδι φυγής ,περιπλάνησης μιας μικρής ομάδας αρχικά μέσα στην πόλη ως μια αποκλίνουσα πορεία, ως μια κατάδυση στις τρύπες της,όπως έλεγε ο Αριστομένης Προβελέγγιος..Η δράση αποτελεί μια προσωρινή κατοίκηση που περιέχει το χαρακτηριστικό της εναντίωσης στο αποξενωμένο κείμενο που είναι το τοπίο της πόλης. «.. με το ιδιο της το σώμα η ομάδα Αστικό Κενό εμπλέκεται στα δρώμενα της πόλης,..συγκρούεται και υπαινίσσεται μια άλλη πόλη της αληθινής κατοίκησης- διαμονής στην οποία καλεί τους πολίτες να συμμετέχουν.
Mία απο τις πρώτες δράσεις της ομάδας ήταν ο «Βηματισμός» όπου σε κενό οικόπεδο κοντα στην πλατεία Κουμουνδούρου δοκιμαζόταν η επαφή του πέλματος με το έδαφος.(Εικόνες 6,7)
Άλλη δράση στις 11Μαρτίου 1999 « Στην κοίτη του ποταμού Κηφισσού Θορυβώδης πορεία» Ένα κρύο βράδυ συναντηθήκαμε στην γέφυρα του Ρέντη πάνω απο την κοίτη του Κηφισσού εφοδιασμένοι ο καθένας μ’ ενα γαλβανιζέ κουβά και σχοινί και απο ενα φακό,κατεβήκαμε στην κοίτη απο τις απότομες σκάλες που ήταν σκαμμένες πάνω στις λιθόκτιστες όχθες του ποταμού.Περπατήσαμε περνώντας κάτω απο τις κάθετες γέφυρες των δρόμων και των σιδηροτροχιών ανεβαίνοντας την κοίτη προς βορρά.Στην διάρκεια της διαδρομής βρώμικα νερά και λάσπες εμπόδιζαν το περπάτημά μας..Στη γέφυρα βρίσκονταν φίλοι και κάποιοι που είχαν σταματήσει που έβλεπαν τη δραση μας. Αρκετούς μήνες μετά περνώντας απο κει μπορούσες να διακρίνεις ακόμη τους κουβάδες.(εικόνες 8,9)
Ο Κηφισσός σ αυτό το σημείο τωρα έχει καλυφθεί και δεν υπάρχει δυνατότητα να περπατήσεις στην κοίτη .
Επίσης μια αλλη δράση ήταν το «Αποχαιρετώντας την ελεύθερη πόλη. Γεύμα στην Ακαδημία Πλάτωνος»
27 Ιανουαρίου 2002 ,Ήταν ενα ανοιχτό κυριάκατικο γεύμα μέσα στα αρχαία στο πάρκο της Ακαδημίας Πλάτωνος με προσκεκλημένους τους θαμώνες και τους διαβάτες του πάρκου.Φιλοι, περαστικοί, παιδιά, τσιγγάνοι συμμετείχαν στο φαγητό που κατέληξε σε γιορτή.
Η δράση ήθελε να υπενθυμίσει την δυνατότητα των αρχαίων ερειπίων να αποτελούν έναν δημόσιο χώρο,επίσης δήλωνε την αντίθεσή μας σε οποιαδήποτε περίφραξη του χώρου.(εικόνες 10,11).
Δράση στα Προσφυγικά της λεοφώρου Αλεξάνδρας.
Στις 25 Μαίου του 2000 είχε προηγηθεί μια δράση που ήταν το παιχνίδι «Μήλα» μαζι με τους κατοίκους παράλληλα με τις εκδηλώσεις που έλαβαν χώρα εκει.
Στις 15 Δεκεμβρίου του 2003 ακολούθησε η δράση Αναμονή .
Σε μια πόλη που διευρύνονταν απο τότε τα κύματα των προσφύγων ήταν φανερή η αποστροφή του κράτους για εναν χώρο σαν κι αυτόν με πολλαπλές σημασίες που δεν ταίριαζε στην ολυμπιακή εικόνα της πολης. Η δράση μας ήταν η δημιουργία σειρών αναμονής μπροστά απο τις κλειστές κεντρικές εισόδους του κτιρίου.Η ομάδα μας ετσι εντασσόταν στο πλευρο των κατοίκων και όλων εκείνων που αγωνίζονταν για τη διάσωση του χώρου των προσφυγικών και εναντια στην ακατάσχετη τσιμεντοποίηση της Αθήνας με πρόσχημα τους Ολυμπιακούς Αγωνες.
Η βασκή ομαδα είμαστε Νίκος Καζέρος ,Ελένη Τζιρτζιλάκη,Ζάφος Ξαγοράρης,Ζησης Κοτιώνης, Φοίβη Γιαννίση,Πάνος Κούρος, Χαρίκλεια Χάρη,Χριστινα Παρακεντέ,Τζίμης Ευθυμίου,Λία Καναγκίνη.Η ομαδα έκλεισε ένα κύκλο καθως καθεμία καθένας ακολούθησε διαφορετικές διαδρομές στην πόλη η σε άλλες πόλεις. Ο Λεωνιδας Χρηστάκης και ο Σιμος ο Υπαρξιστής ,αρχιτέκτονες όπως ο Γιώργος Σημαιοφορίδης ,ο Θανασης Μουτσόπουλος,ο Γιώργος Τζιρτζιλάκης ,Νίκος Αναστασόπουλος αργότερα συχνά συμμετείχαν στις δράσεις μας. Ο Αριστομένης Προβελέγγιος συχνά μιλούσε μαζί μας. Η επισήμανση αστικών κενών-χώρων,η έκθεση των σωμάτων μας στην πόλη καθώς και η πρόσκληση σε συμμετοχή αποτελούσαν βασικά χαρακτηριστικά των δράσεων. Η ομαδα Αστικό Κενο βρισκόταν στην άλλη όχθη σε καθε ειδους αμοιβή,συνεργασία με θεσμούς,τα λιγοστά έξοδα των δράσεων καλύπτονταν απο εμας τους ίδιους καθώς και η έκδοση του βιβλίου απο τις εκδόσεις futura.
Νομαδικη Αρχιτεκτονική
Οι δράσεις της Νομαδικής Αρχιτεκτονικής πραγματοποιούνται διασχίζοντας τον δημόσιο χώρο και τα αστικά κενά και συνδέουν το σώμα με το έδαφος της πόλης. Βρίσκονται ανάμεσα στην αρχιτεκτονική και την τέχνη, εμπεριέχοντας στοιχεία απο την αστική γεωγραφία, την ανθρωπολογία και τις κοινωνικές επιστήμες. Ξεκίνησαν στο Γκαζοχώρι, με τους κατοίκους που βρίσκονταν σε συνθήκη εκτοπισμού, με τη δράση «Yikma dujami yalvaririm.Σας ικετεύω, μην κατεδαφίζετε τον κόσμο μου» και στο Κέντρο Yποδοχής Αιτούντων Άσυλο, στο Λαύριο, με τους κούρδους και αφγανούς πρόσφυγες, με τη δράση «Άπολις».
Η ιστορία έχει ως εξης: Αρχικά δημιουργήθηκε μια ομάδα «five fingers” με τη Σοφία Ντόννα,τη Πέγκυ Ζάλη,την Κατερίνα Χρυσανθοπούλου,την Ναταλια Ρουμελιώτη μεσα απο τη συνεργασία με την ομάδα Stalker απο τη Ρώμη και το «Egnatia Project, ένα ταξίδι μεσω αναμνήσεων μεταναστών», η ομάδα αυτή μετατράπηκε σε Δικτυο Νομαδική Αρχιτεκτονική και συνεχίσαμε η Πέγκυ Ζάλη η Άννα Τσουλούφη κι εγω.Εικόνες 13,14,15.Η ερευνητική διαδικασία στο Γκαζοχώρι διήρκησε τρια χρόνια.Ήταν τον πρώτο χρόνο 2004-2005 ανθρωπολογική-βιωματική έρευνα και βιωματικός χάρτης στην περιοχή,ο συμμετοχικός σχεδιασμός παιδικής χαράς σε συνεργασία με το 87ο δημοτικό σχολείο(εικόνα 16,17),ο μετασχηματισμός του εδάφους, μια σειρά δράσεις performances στην γειτονιά που ειχε σχέση με το gentrification την κατασκευή στάσης μετρό στην περιοχή και τις αλλαγές που ακολούθησαν..(ο μετασχηματισμός του εδάφους ,εικόνα 18.
Παραλληλα έγινε το Project Ενας ύμνος στον Άπολι στους τόπους που ζουν οι Απόλιδες ήταν μια σειρά επισκέψεις στο κέντρο Υποδοχής αιτούντων άσυλο στο Λαύριο οπου ζούσαν αφγανοί και κούρδοι πρόσφυγες. Αφηρημένα αναθυματικά γλυπτά εμπνευσμένα απο την αρχαία θεότητα Άρτεμη θεά ης ετερότητας, φτιαγμένα να τρώγονται,γίνονται το αντάλλαγμα εμπιστοσύνης μεταξύ ανθρώπων.Σε αντάλλαγμα του φαγώσιμου αναθηματικού γλυπτού που προσφέρουμε στα μέλη της εξορισμένης κοινότητας εκείνοι μας προσφέρουν επιλεγμένα αντικείμενα. (εικόνα19)Το μέτρημα του χώρου του Κεντρου Υποδοχής ,με βηματισμό ως παιχνίδι και η δημιουργία ενος χάρτη του χώρου και η συμμετοχή στη γιορτή των κουρδων με χορό.Μια χαρτογράφιση της δικής μας Απόλιδος Αθήνας. (εικόνες 20,21,22)
Τα σώματα ευάλωτα δημιουργούν καθε φορά ξεκινώντας απο την αρχή ενα μεταβαλλόμενο χωροχρόνο σ’ εναν τόπο διασχιζοντας τα σύνορα.Οι δράσεις δημιουργούνται στις ρωγμές,στις μετατοπίσεις στα περάσματα.Αφορούν περιοχές σε κρίση,θέματα μετανάστευσης εκτοπισμού,εμφυλης διαφοράς ,κοινών αγαθών.Η` διαδικασία πραγματοποιείται μεσα απο τη συνεργασία νομαδικών υποκειμένων διαφορετικών ειδικοτητων,την εμπλοκή μεταξυ τους την εμπλοκή με τους κατοίκους και με τη δημιουργία εφήμερων κοινοτήτων. Σ’ αυτό το ταξίδι, μέσ’ από διαδρομές, διαφορετικών υποκειμενικοτήτων που βρέθηκαν μαζί, αναζήτησης των σχέσεων των σωμάτων με τις κοινωνικές και εδαφικές συνθήκες, καθοριστικές είναι οι έννοιες κοινότητα, βίωμα, νομαδισμός. Πολλές δράσεις έχουν ως αφορμή τον εκτοπισμό. Το ξεπέρασμα των συνόρων φυλής, φύλου, θρησκείας, έθνους ήταν απο την αρχή μια πρόκληση.
Η οποία ερμηνευτική προσέγγιση, λαμβάνει υπόψη την πολιτική, ακτιβιστική σημασία της τέχνης σήμερα, καθώς και το μετασχηματισμό που αυτή έχει τη δυνατότητα να προκαλέσει στο δημόσιο χώρο και στα αστικά κενά και κατ’ επέκταση στη ζωή των ανθρώπων–και ιδιαίτερα των ευάλωτων ζωών.
Στο διάστημα αυτό, πολλά έχουν αλλάξει στην πόλη και στο δημόσιο χώρο, στον παγκόσμιο χάρτη, στο Αιγαίο και στη Μεσόγειο καθώς και στο πώς αντιλαμβανόμαστε την πολιτική, ακτιβιστική τέχνη. Η σημερινή συνθήκη έχει εντείνει την ανάγκη δημιουργίας συλλογικών υποκειμένων και χώρων των κοινών αλλά και καλλιτεχνικών πρακτικών μ’ αυτές τις κατευθύνσεις. Πρόκειται για νομαδική τέχνη; Η μετακίνηση στην πόλη ή σε διαφορετικές πόλεις επανακαθορίζει τις όποιες συνθήκες. Ενδιαφέρουν τα περάσματα, οι ρωγμές, οι σχέσεις που δημιουργούνται, τοπικές και παγκόσμιες. Η ρευστή ταυτότητα που αναδύεται σ’ αυτές τις συνθήκες ως κατάσταση.
Η νομάδα, όπως αναφέρει η Rosi Braidotti, «…δεν αντιπροσωπεύει την άστεγη ή τον καταναγκαστικό εκτοπισμό: συνιστά περισσότερο μια μορφοπλασία για το υποκείμενο αυτό που έχει παραιτηθεί απο καθε ιδέα, επιθυμία η νοσταλγία για σταθερότητα. Εκφράζει την επιθυμία για μια ταυτότητα που συγκροτείται απο μεταβάσεις, διαδοχικές μετατοπίσεις και συντονισμένες αλλαγές χωρίς ουσιαστική ενότητα.Ωστόσο το νομαδικό υποκείμενο δεν έχει παντελή έλλειψη ενότητας: λειτουργεί με καθορισμένα εποχιακά μοτίβα κίνησης μέσα μάλλον απο σταθερές διαδρομές».[i]
Το έργο τέχνης σ’ αυτή τη διαδρομή εχει ξεπεράσει την παραγωγή αντικειμένων προς θέαση, παράγεται πλέον άμεσα μέσ’ από σχέσεις με τον κόσμο, ενεργές μορφές κοινότητας και μπορεί να περιλαμβάνει τρόπους συνεύρεσης και επινόησης σχέσεων.
Σ’ αυτές τις συνθήκες, η τέχνη και η πολιτική συνδέονται μεταξύ τους ως μορφές διαφωνίας, ως εγχειρήματα αναδιαμόρφωσης της κοινής εμπειρίας του αισθητού.
Σημερα απαιτούνται, από πλευράς μας, νέα εργαλεία, καθώς κάτι άλλο φαίνεται να πλησιάζει, απειλητικό και δυσοίωνο, κάτι για το οποίο θα λέγαμε οι δράσεις της Νομαδικής Αρχιτεκτονικής ξεπροβάλλουν ως μια προετοιμασία, ενα «ξόρκι για το κακό», για τη συνθήκη εκτάκτου ανάγκης που τώρα ζούμε.
Ποιό-α έργο-α/πρότζεκτ έχετε δημιουργήσει που θα θεωρούσατε χαρακτηριστικά όσον αφορά τον τρόπο που αντιλαμβάνεστε την καλλιτεχνική έρευνα;
Χαρακτηριστικές θεωρώ τις δράσεις που αφορούν το σιωπηλό περπάτημα.Αν και υπάρχουν δράσεις που αφορούν την αστική καλλιέργεια κοινοτικών κήπων,τη συνάντηση ανθρώπων,το φαγητό.εικόνες 24,25,26
Το περπάτημα ως σιωπηλή ανυπακοή και καλλιτεχνική πραξη για διάφορα ζητήματα στη πόλης όπως στον Ελαιώνα(Διασχίζοντας τον Ελαιώνα εικόνα 27), στον Κηφισσό(Water Girls Water Boys) ( εικόνες 28,29,30)στην Ακαδημία Πλάτωνος (εικόνες 31,32,33) il cammino commune,Το τραγούδι στο κέντρο της Αθήνας(εικόνα 34,στη Ρώμη στην περιοχή San Lorenzo(35) και στην Ύδρα(36) στο μονοπάτι για τον Άγιο Μάμα.
Περπατώντας το σώμα μας έρχεται σε επαφή με το έδαφος και με το εικ (37) τοπίο.Περπατώντας συνδεόμαστε με τη μνήμη, με συμβάντα του παρελθόντος και του παρόντος.Το περπάτημα έχει σχέση με τη βραδύτητα και με την άρνηση ενος πολιτισμού, που βασίζεται ολο και περισσότερο στην εκμετάλλευση της γης. Είναι η συνάντησή μας με τη φύση,με τα ζώα,με τα πουλιά,με αόρατους ανθρώπους..Οταν περπατώ, μέσα απο την επανάληψη διαλογίζομαι.Μ’ εκείνες-ους που περπατώ μαζι σχετίζομαι, κατι κοινό δημιουργείται. Αναπάντεχες συναντήσεις προκύπτουν. Το περπάτημα μπορεί να εκφράζει τη μη βίαιη διαμαρτυρία,είναι μια ήρεμη πολιτική ανυπακοή.Το περπάτημα αποτελεί αυτόνομη μορφή τέχνης, βασική πράξη συμβολικού μετασχηματισμού του εδάφους και αισθητικό εργαλείο γνώσης του φυσικού μετασχηματισμού του χώρου καθώς διασχίζεται. Μέσα από το περπάτημα και τις μικρές χειρονομίες, στάσεις, αναγνώσεις ποιημάτων, κειμένων, μικρά δρώμενα, οι συμμετέχοντες περιπατητές βρίσκονται μαζί, συναντιούνται,κατοικούν προσωρινά..
Ποιες μεθόδους και τεχνικές χρησιμοποιείτε στη δουλειά σας, και από που προέρχονται; Γιατί και πως τις αξιοποιείτε;
Εχουν χρησιμοποιηθεί πρακτικές που αφορούν τη συμμετοχή σε καταλήψεις κενών χώρων της πόλης οπως στο Ελεύθερο Αυτοδιαχειριζόμενο θέατρο Εμπρός(εικόνα 38) την υπεράσπιση ενος κοινού χώρου ανοιχτού στις διαφορετικότητες της πόλης αλλά και την τάση δημιουργίας μιας κοινότητας εκει, αν και στάθηκε αδύνατο (2011-2015 ) ,οπως η συμμετοχή στην κατάληψη των προσφυγικών της λεοφώρου Αλεξάνδρας με την ενεργοποίηση στο παιδικό στέκι./Σχολείο 2014-15 (εικόνα 39)
Συμμετείχα στην καλλιτεχνική κατάληψη του θεάτρου Εμπρός τα πρώτα χρόνια 2011-15 όπου ενα έντονο καλλιτεχνικό ακτιβιστικό κίνημα υπήρξε εκει που μας καθόρισε,και που μας άφησε να πειραματιστούμε καλλιτεχνικά και χωρικά.Συμμετείχα μέσα απο τη συνέλευση κατοίκων μαζι με την κίνηση Μαβίλη στην αρχική ενεργοποίηση του χώρου. Η ενεργοποίηση ενος εγκαταλειμμένου χώρου στο κέντρο της πόλης απο καλλιτέχνες ήταν πολυ σημαντική.(40,41,42)
Υποστήριξα στη συνέχεια την ανοιχτή Συνέλευση.Ως Νομαδική έγιναν μια σειρά χαρτογραφίσεις του χώρου και της περιοχής καθως και συναντήσεις για την υπεράσπιση του χώρου ως κοινό αγαθό, το εργαστήρι για τα κοινά και την αυτοδιαχείριση, και η συνεργασία με το Teatro Vale στη Ρώμη.Δημιουργήσαμε στον χώρο μια σειρά πρότζεκτ οπως το Σώμα και Πολιτική, το Απραγματοποίητο Ταξίδι,ενα αφιέρωμα στον αρχιτέκτονα Γιώργο Μαρνελάκη που έγιναν σε συνεργασία με την Χριστίνα Θωμοπούλου, τον Στεφανο Χανδέλη ,την Λια Γιαννακού, και με πρόσφυγες. όπως ο Ομαρ,ο Σαμίρ κα Το Απραγματοποίητο Ταξίδι έγινε στην Αθήνα και στην Κοπεγχάγη με μια μικτή ομάδα απο δω κι απο κει.
Επισης έγιναν απο τη Νομαδική δυο πρότζεκτ που αφορούσαν την περιπατητική τεχνη.Το «Μας εδιωξαν απο δω»(εικ.43,44,45,46) και το «Revolution bodies”που είχαν ως σημείο εκκίνησης το θέατρο Εμπρός.
Οι δυνατότητες και οι καταστάσεις που βιώθηκαν στο Εμπρός ήταν σημαντικές. Ηταν η ανάμειξη διαφορετικών ανθρώπων που προερχόνταν απο διαφορετικές καταβολές, απο το θέατρο, την αρχιτεκτονική τα εικαστικά, μεταναστών, άστεγων κα. Ερχόνταν για να αφουγκρασθούν τον χώρο καλλιτέχνες ,φιλόσοφοι απο άλλες χώρες.
Κατα την γνώμη μου ήταν η πολιτική συγκυρία και η τοπογραφία του χώρου που τον καθόρισαν .
Όπως κάθε ιστορία στον καπιταλισμό και μάλιστα στην κατάσταση εξαίρεσης, είχε τ α όρια της.Όταν έφευγα έγραψα ενα κείμενο που αναγνώστηκε στο εργαστήριο για τα κοινά και την αυτοδιαχειριση στις 7 Ιουνίου 2015 μαζί με τα γραπτά του Στέφανου Μ.και της Χριστίνας Θ.“Οι διάφορες μορφές «κοινών», που παράγονται σήμερα, δεν αποτελουύν προεικόνιση της «κομμουνιστικής κοινωνίας», ένα μέλλον που απλώς «πρέπει να πραγματώσουμε», δεν είναι «μικροκομμουνισμοί» (από μόνη της μια τέτοια έννοια είναι παράλογη). Αποτελούν εναλλακτικές μορφές διαχείρισης της κοινωνικής αναπαραγωγής του προλεταριάτου μέσα στον καπιταλισμό, και ως τέτοιες εγγράφονται στη δική του λογική, ως θετική ανάπτυξη των δικών του κατηγοριών, ακόμα και όταν ρητώς τον αμφισβητούν και στρέφονται εναντίον του”. Απο το κείμενο του Μ. “’Περί κοινών” απο το περιοδικό Blaumachen. (εικόνα47)
Revolution Bodies(σε συνεργασια με τη Diana Sabri εικόνα48(«Σώμα και Πολιτική»).Ήταν μια σιωπηλή διαδρομή-περιπλάνηση μέσα από θραύσματα-ίχνη που αφορούν τη χαμένη μνήμη της πόλης, βιώματα,ποιητικά αφηγήματα από το παρόν της, αφηγήσεις από εξεγέρσεις, μέσα από στάσεις σε συγκεκριμένους τόπους που συνδέονται με τη συλλογική μνήμη της πόλης, με τα κοινά, καθώς και με τους αγώνες και τις εξεγέρσεις.
Η δράση ηταν μια κριτική μεσα απο την επιτελεστικότητα στο Rethink Athens και στο προγραμμα ανακαλύπτοντας τον Εθνικό Κήπο που ήταν η κυριάρχη αφήγηση εκείνη την περίοδο αφήνοντας στην άκρη τους κατοίκους.Πρότεινε μια άλλη ανάγνωση της διαδρομής μέσα απο στάσεις σε συγκεκριμένους τόπους που συνδέονται με τη συλλογική μνήμη της πόλης,με τα κοινά καθως και με τους αγώνες και τις εξεγέρσεις.(πλατεία Θεάτρου,το Δημοτικό θεατρο της Αθήνας,τον Δεκέμβρη του 2008,την Ηλέκτρα Αποστόλου,τον Δεκέμβρη του 44 (εικόνες48-54)
Στους τόπους αυτούς αφήσαμε μικρά δώρα, που ήταν εικόνες και ιστορίες. Η δράση εστίασε στην εγρήγορση και στην ευαισθητοποίηση των αισθήσεών μας στην καθημερινότητα της πόλης και επιδίωξή μας ήταν να τη ζήσουμε ως συμμετέχοντες στη διαμόρφωση της συλλογικής μνήμης της.Η διαδρομή κορυφώθηκε στον Εθνικό Κήπο, σ’ έναν τόπο της πόλης που εκφράζει τη γαλήνη και την ηρεμία, όπου η ιδέα της εξέγερσης εκφράστηκε με μια επιτέλεση μέσ’ από τα σώματα, την περιστροφή και την επανεφεύρεση της σχέσης τους με τη Φύση. Μοιράστηκαν κόκκινες ανεμώνες και διαβάστηκε ένα αφήγημα. (βίντεο)
Πως εγγράφεται η καλλιτεχνική έρευνα στο σύνολο του έργου σας;
Πώς προσδιορίζεται η διάρκεια της έρευνάς σας; Μπορείτε να διατυπώσετε τους όρους με τους οποίους οργανώνετε την έρευνά σας κατά την εξέλιξή της;
Διακρίνετε το έργο ως αποτέλεσμα από την διαδικασία της έρευνας; Αν ναι, πώς; Αν όχι, γιατί;
Ποιά είναι τα ερευνητικά σας ενδιαφέροντα; Με ποιο τρόπο ενημερώνεστε για τις εξελίξεις γύρω από τα πεδια των ενδιαφερόντων σας; Παρακολουθείτε τη σχετική βιβλιογραφία; Πως εξελίσσονται τα ενδιαφέροντά σας και ποιοι παράγοντες επιδρούν σε αυτά;
Η έρευνα υπάρχει παράλληλα με την καλλιτεχνική διαδικασία.
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι καταβολές της Νομαδικής Αρχιτεκτονικής είναι οι ντανταϊστικές δράσεις ανάγνωσης ποιημάτων στην ύπαιθρο, ο Ντεμπόρ,οι καταστασιακοί και η ψυχογεωγραφία, η ανατρεπτική στάση ζωής και το έργο του Παζολίνι, η μη βίαιη αντίσταση και οι πορείες του Γκάντι. Με την έννοια ότι οι δράσεις πραγματοποιούνται ως ακτιβιστικές πράξεις αλλά και ως σιωπηλές διαμαρτυρίες. Επιδράσεις που μ’ έχουν καθορίσει είναι :Το κινημα της Αυτονομιας την δεκαετία του ‘70 και οι φεμινιστικές ομαδες που συμμετείχα.Καλλιτεχνικές ομάδες όπως οι Στάλκερ,η βιωματική εμπειρία μου απο ομάδες όπως του Γκροτόφσκυ, του Eugenio Barba (Odin)και το Festival della poesia στη Ρώμη το 1980,όταν ήταν υπεύθυνος για την Cultura o Renato Nicolini και η ζωή στην πόλη εκεινη την περίοδο.Το τραύμα απο την οικογένεια που εχει να κάνει με τον εμφύλιο(οικογένεια της μητέρας) και με την εξορία(πατέρας) η εφηβεια μου μεσα στη δικτατορία. Τα πανηγύρια στη Σίφνο σε μακρινες τοποθεσίες. Το βιβλίο “το Δώρο” του Μως. Διαφορες τελετουργίες. Η συμμετοχή μου στο φεστιβάλ ποίησης στο Castelporziano.
H Διδακτορική μου διατριβη «Αστικός νομαδισμός Εκ-τοπισμός με έρευνα πεδίου την Αθήνα.Πολλές δράσεις έχουν τελετουργικό χαρακτήρα είναι θεραπευτικές πράξεις,όπως η δράση στο νεκροταφείο προσφύγων κυρίως παιδιών στην Μυτιλήνη. (βίντεο59)
Μετα το 2015 στρέφομαι σε πρότζεκτ που εχουν φεμινιστική προσέγγιση. Μ’ ενδιαφέρουν οι γυναικείες ταυτότητες και αφηγήσεις ,η βία κατα των γυναικών στον δημοσιο και ιδιωτικό χώρο,η πατριαρχική συμπεριφορά σε χώρους των κοινών…….
Θεωρώ την εμβύθιση στην ιστορία αναγκαία.Με προκαλει το αρχείο, τα στρώματα πληροφοριών που εμπεριέχει, στρώματα μη εμφανή που έρχονται στο φως ,η διαδικασία εξερεύνησης και ποσο μπορεις να τη κατευθύνεις στην υπόθεση σου,το ενεργό αρχείο.
ως ερευνητές-καλλιτέχνες στο εκθεσιακό γίγνεσθαι όσο και από το ακαδημαϊκό πλαίσιο; Ποια είναι η θέση σας στον καλλιτεχνικό κόσμο της Ελλάδας; Σε τι είδους εκθέσεις συμμετέχετε; Πως σας αντιμετωπίζουν οι θεσμοί της σύγχρονης τέχνης στην Ελλάδα;
Η Νομαδική βρισκεται αναμεσα σε καταλήψεις, χωρους των κοινών, μουσεία,biennale.Κυρίως βρίσκεται σε δρόμους,μονοπάτια. Συμμετείχαμε στη Biennale της Βενετίας με το Exile Europa,2016, (εικόνα60,61 βίντεο )στην 4η Biennale της Αθήνας στο Χρηματιστήριο με την performance “Μας εδιωξαν απο εδω περπατώντας στις διαδρομές των εκτοπισμένων μικροί σπόροι”εικόνα 62 – 13-10-2013, ενω σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Parsons στη Νεα Υόρκη πραγματοποιήθηκε η δράση « Routes and homes The Migrant tree madre terra”(εικόνα 63) στο community garden στο Lower East Side Parajiso.
Είναι μια δουλειά που έχει πολύ κόπο και χρόνια,που εχουν συμμετάσχει πολλοί διαφορετικοί άνθρωποι, σιγα σιγα αναγνωρίζεται.Ειναι αλλόκοτη για την Eλλάδα,φοβίζει, δημιουργεί αμφισβητήσεις, βρίσκω οτι αυτό είναι το ενδιαφέρον, που την κάνει ελκυστική. Οι θεσμοί κρατούσαν απόσταση . Όταν ήρθε η Documenta στην Αθήνα έφερε ξένους καλλιτέχνες να κάνουν κατι αντίστοιχο μην αναγνωρίζοντας τη δουλειά μας κι αυτό έγινε κυρίως απο τους έλληνες curator, αλλα μπορεί να ήταν καλύτερα ετσι,στην ουσία ήταν προστατευτικό.
Νομίζω ότι τώρα πλέον εχει μια θέση στο καλλιτεχνικό γίγνεσθαι.
Δώστε μερικά παραδείγματα καλλιτεχνών έργων και εμβληματικών κειμένων τα οποία έχουν επηρεάσει την καλλιτεχνική-ερευνητική σας δραστηριότητα.
Η έρευνα συνήθως έχει σκοπό την παραγωγή γνώσης. Τι είδους γνώση παράγεται μέσα από την καλλιτεχνική έρευνα; Σε ποιους απευθύνεται και με ποιους τρόπους; Υπάρχουν τρόποι δημοσίευσης των αποτελεσμάτων των ερευνών σας έξω από τις εκθέσεις; Πως ενημερώνει η έρευνά σας άλλες σχετικές έρευνες; Παραγεται γνωση .παραγωγή βιβλιων site.
Τι άλλο επιτυγχάνει η καλλιτεχνική έρευνα; Έχει πολιτική σημασία; Έχει αισθητική σημασία; Πολιτική και καλλιτεχνική σημασια. Συνολικότερα, αντιλαμβάνεστε την καλλιτεχνική έρευνα ως προσωπική ή (και) ως συλλογική διαδικασία;
Κάποια νήματα συνενώνουν πολλά πρότζεκτ , όπως η αναφορά στο τότε -το τώρα-το αύριο, παρελθόν/παρόν/μέλλον.Ta βιβλίa της Χάνα Αρεντ Για την επανάσταση,Η ανθρώπινη κατασταση,βιβλία του Αγκαμπεν, ποιήματα Ηλία Λάγιου,η Ρόζα Λούξεμπουργκ, μ’ ενδιαφέρει η σχέση γυναίκας και επανάστασης, επίσης γυναίκες που είναι σήμερα σε εξεγέρσεις.Εχει σημασία,μ ενδιαφέρει πολύ πως μπορεί να εκφραστεί κανεις καλλιτεχνικά μέσα απο την κίνηση,το περπάτημα,τα κείμενα,την ποίηση,την επιτέλεση.Η σχέση μου με χορό Butoh.Μ’ ενδιαφέρουν γυναίκες που μέσα απο την τέχνη ερευνούν αυτά τα θέματα. Όπως πχ η κροάτισσα Sanja Ivecovic
Αντιλαμβάνομαι την έρευνα και κυρίως τη δράση ως συλλογική διαδικασία.Επιδρούν οι καταστάσεις που δημιουργούνται στην πόλη, στην Αθηνα.Το πως το έδαφος της πόλης μετασχηματίζεται.Ζητήματα που προκύπτουν απο την πολιτική οπως το ζήτημα κατοικίας που εχει οξυνθεί,το gentrification επιδρούν άμεσα στα project..
Μ ενδιαφέρει ιδιαίτερα η Μεσόγειος και τα Βαλκάνια.
Ποιά είναι τα ερωτήματα που σας έχουν δημιουργηθεί και οι προβληματισμοί σχετικά με την καλλιτεχνική έρευνα που σας απασχολούν σήμερα και πώς σκέφτεστε να προχωρήσετε σχετικά στο μέλλον;
Οι συναθροίσεις σωμάτων στην πόλη,η προσωρινή συγκατοίκιση–τα κοινά– αποκτούν ιδιαίτερη σημασία καθως και η διεκδίκηση του εδαφους,του δημόσιου χωρου,των κοινών.
Τα σώματα μαζί αρθρώνουν έναν νέο χρόνο και χώρο και η τέχνη σ αυτή την περίπτωση μπορεί να είναι ενσώματη αντίσταση στο φόβο,στη βία στον εξευγενισμό εχοντας επίγνωση του προσωρινουύ.
Τα εγχειρήματα ακολουθούν την πόλη και τις εκπλήξεις της, τις διαδρομές των καλλιτεχνών σε αυτήν που δεν είναι μονο διαδρομές περιπλάνησης αλλα ζωής επισφαλούς σε μια πόλη αντιορθολογική. Αυτή λοιπόν την πόλη χρειάζεται να διασχίσουμε –υπερασπιστούμε –αγγίξουμε. Αυτή τη πόλη που το δέρμα της ξεφλουδίζει,γεμίζει σημάδια,και μετα σιγά αρχίζει αντικαθισταται απο νέο δέρμα ,κι αυτό επιταχύνεται και ξανά.
Σε πολλές δράσεις δεν υπάρχει ενα συγκεκριμενο κοινό εκτος απο αυτούς που τυχαίνει να βρίσκονται στο δρόμο.
Συνήθως υπάρχει μια ανακοίνωση γι αυτό που θα γίνει στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης,σε κάποιους χώρους,απο στόμα σε στόμα ακομη και αφισοκόλληση. Η τεκμηρίωση,καταγραφή όσο είναι δυνατόν,είναι απαραίτητη.Ειναι ίχνη της δουλειάς αυτής. Δημιουργείται ένα κοινό μέσα από το υλικό της καταγραφής των δράσεων, των βιντεο, ντοκιμαντέρ και την έκδοση των βιβλίων. Οι περίπατοι βρίσκουν με αυτή την έννοια μεταγενέστερους, νοητικούς συνοδοιπόρους.
Δυο προτζεκτ που θα ηθελα να παρουσιασω:
Αρχικά ήταν το «Ανοικτό σπίτι. Φαντασιακή χωρικοτητα και πολλαπλό ανήκειν», (εικόνα 64)το 2008 , που έγινε σε συνεργασία με τις Λύδια Μάθιους και την Τζιλυ Τραγανού που αφορούσε γυναίκες που συγκεντρώθηκαν στον εξωτερικό χώρο του Βυζαντινου Μουσειου στήθηκε ενα προσωρινό σπίτι με γυναίκες διαφορετικής προέλευσης,ηληκίας ,που έφεραν μπαχαρικά ,μαγειρέψαμε όλες μαζί, συζητήσαμε για το ταξίδι και τη διαμονή στην Αθήνα και κάναμε χάρτες των διαδρομών μας.
Απο αυτό προέκυψε Το σπίτι ως ύφασμα(εικονες65,66,67,68,69) ,προτζεκτ που αφορά κυριως γυναίκες. Στο εργαστήριο προσκαλούνται γυναίκες να απαντήσουν σε ερωτήσεις για το σπίτι: Στον χώρο που κατοικείτε τώρα νοιώθετε σπίτι σας; Εάν έχετε εγκαταλείψει το σπίτι σας, τι νοσταλγείτε; Έχετε κάτι μαζί σας από αυτό;Έχετε ζήσει βία στο σπίτι σας; απο ποιούς-ες πως την αντιμετωπίσατε;Τι είναι για σας αυτό που εκφράζει το σπίτι;Πως φαντάζεστε το μελλοντικό σας σπίτι; Ποιό είναι αυτό το σπίτι που επιθυμείτε να επιστρέψετε;Στις συναντήσεις συγκεντρωνόμαστε προσωρινά σε έναν χώρο και μιλάμε για το σπίτι και την ευθραυστότητά του στις μέρες μας μεσα απο προσωπικά βιωματα απαντώντας στις ερωτήσεις σε χρωματιστά χαρτιά που αποτελούν μερος του Έργου.Η δράση αυτη έχει γίνει στο εργαστήριο μου,στο ξύλινο σπιτάκι της Καλών Τεχνών στο BBQ, στα γραφεία του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων σε συνεργασία με τη Μαρία Μάτζαρη, στον χώρο στην οδό Διπλάρη,στην πλατεία Θεάτρου με πρόσκληση απο την Χαρίκλεια Χάρη. Σ αυτές τις συναντήσεις μιλήσαμε για τη βία στο σπίτι, για το σπίτι της Εξορίας και για τους πλειστηριασμούς.( βίντεο).Οι γυναίκες σε καθε δράση χαρίζουν ενα κομμάτι ύφασμα σημαντικό για τη ζωή τους που απο αυτά τα υφάσματα και τη σύνθεση τους προέκυψε το συλλογικό ύφασμα με το οποίο περπατήσαμε και στη συνέχεια χορέψαμε στη Σίφνο –(Κάστρο Σεράλια). (Συμμετείχαν η Σεβι Τσαμπαλα,Αννα Τσουλούφη-Λάγιου,Ερνεστίνα Καριστινού –Δανάη Μανωλέσου-Σοφία Καρούμπα)
Αντάρτισσα Νίτσα Ελένη Παπαγιαννάκη Ηλέκτρα (εικόνα 70,71) σιωπηλή πορεία και Δημοσιες Αναγνώσεις, «Memoria γυναίκες στο Βουνό» ,σε εξέλιξη.Οι μαρτυρίες και η σύνδεση των καταστάσεων του παρελθόντος με το παρόν ώστε να βρεθεί το νήμα που τις συνδέει και να επουλωθεί το τραύμα, η ανίχνευση της αδύνατης επανάστασης που θεωρούμε ότι ήταν ο εμφύλιος,καθώς και η ανίχνευση των εδαφών του Βουνού μεσα απο το περπάτημα είναι τα χαρακτηριστικά στο πρότζεκτ «Αντάρτισσα Νίτσα-ΕλένηΠαπαγιαννάκη, Ηλέκτρα».
Πήγα στα Χανιά,αρχικά έγιναν οι συνομιλίες με τους δυο συντρόφους της που ζούσαν τότε την Αργυρώ Κοκοβλή και τον Λευτέρη Ηλιάκη, ακολούθησαν η έρευνα στα αρχεία,και η επίσκεψη- περιπατητική δράση στο Βουνό. Περπατήσαμε απο το χωριό Καλλικράτης ως τον τόπο που τους σκότωσαν,έγινε το βιβλίο φυλαχτό και το documentary. Το πρότζεκτ αυτό έχει να κάνει με το τραύμα.Λειτούργησε ως θεραπευτική πραξη για εκείνα που δεν έχουν ειπωθεί και αφορούν τον τόπο . Όλο το πρότζεκτ λειτουργεί και σε συμβολικό επίπεδο. Εκλαμβάνω τη λέξη ελευθερία ευρύτερα, πέραν του συμβάντος. Ευχαριστώ τον Στέφανο Χανδέλη για την συνεργασία για το βίντεο, τον Θοδωρή Στεφανόπουλο για τη συνεργασια στο βιβλίο καθως κι εκεινες-ους που ηρθαν στο βουνό και περπάτησαν μαζι μου.(βίντεο)
«Δημόσιες Αναγνώσεις Γυναίκες στο Βουνό» Αφορά την έρευνα στ’ αρχεία (εφημερίδες της εποχής,περιοδικά,δημόσια έγγραφα), σε βιβλία, συναντήσεις με ανθρώπους ,γυρω απο τις ζωές,τον θάνατο και την διαπόμπευση των δεκατεσσάρων γυναικών κατα την έξοδό τους στο Βουνό στη Δυτική Κρήτη όπου έγιναν αντάρτισσες στην αδύνατη Επανάσταση που ήταν ο Εμφύλιος.Μέσα απο τις Αναγνώσεις που έγιναν απο οκτω γυναίκες απο τον τόπο των ζωών των γυναικών στο Μουσείο Σύγχρονης Τεχνης στο Ρέθυμνο που συνοδευόνταν απο ζωγραφιές και ύλη απο το βουνό και το ART BOOK επιχείρησα να στείσω ενα ζωντανό μνημείο στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στο Ρέθυμνο.Να φωτίσω τις ζωές τους που ως τώρα παρέμεναν αόρατες Ευχαριστώ την Σεβαστιανα Κωνστάκη και τις γυναίκες απο τα Χανιά που συμμετείχαν στις αναγνώσεις.(βίντεο)
Επιθυμώ να ευχαριστήσω όλες και όλους όσες και όσους με συντρόφεψαν όλ’ αυτά τα χρόνια και που συμμετείχαν ενεργά σ’ αυτές τις συναντήσεις-επιτελέσεις των σωμάτων.(την Σοφια Γρηγοριαδου απο εδω) γυναίκες και άνδρες που αποτελούν, κάθε φορά, τη συγκεκριμένη ομάδα που επιτελεί τη συγκεκριμενη δράση-επιτέλεση. Με άλλες/ους οι συναντήσεις-επιτελέσεις συνεχίστηκαν και με άλλες/ους διακόπηκαν – καταγράφοντας έτσι τη μεγάλη δυσκολία στη συνέχεια του έργου των καλλιτεχνικών ομάδων στην Ελλάδα. Όμως η σημασία της συμμετοχής τους στις συναντήσεις-επιτελέσεις παραμένει πολύ σημαντική, σαν «αστραπές φωτός, φευγαλέες λάμψεις στο σκοτάδι», και η συντροφική συνθήκη στις καλλιτεχνικές πρακτικές και επιτελέσεις καθε φορά μοναδική, ανοίγοντας έτσι το δρόμο για μια μορφή αντίστασης μέσ’ από τη συνάντηση και την επιτέλεση, μέσα απο αυτή τη σύνθετη τέχνη .
Η απόφαση ν’ ασχοληθώ με τις γυναίκες και την έξοδό τους στο Βουνό στην ∆υτική Κρήτη ήταν σχεδόν σωματική, ραγδαία, με κατέκλυσε, ήταν επιτακτική ανάγκη. Την αισθάνθηκα ως μια κίνηση προς τα Εμπρός, ως έναν στρόβιλο. Aν και έχει να κάνει με τη μνήμη, καθώς πρόκειται για ζωές του παρελθόντος χρόνου, είναι η ιστορία παρούσα, βρίσκεται στο εδώ και τώρα, μας αφορά, αφορά το παρόν μας ως γυναίκες στον τόπο, αφορά το φεμινιστικό κίνημα σήμερα, και πως διαμορφώνεται. Οι αντάρτισσες εξοντώθηκαν σε μάχες άνισες ως ηρωίδες, διαπομπεύτηκαν με το χειρότερο τρόπο καθώς τα απανθρωποποιημένα ανδρείκελα της εξουσίας τις αποκεφάλισαν – την Μαρία (Βαγγελιώ Κλάδου) και την Ηλέκτρα (Ελένη Παπαγιαννάκη)– περιφέροντας, σύμφωνα με μαρτυρίες, το κεφάλι τους. Σε άλλες περιπτώσεις, κρέμασαν το σώμα τους στην γέφυρα του Κλαδισσού (Μαρία Μποράκη), προς παραδειγματισμό και συμμόρφωση.Όλες αυτές τις βαναυσότητες θέτουν αμείλικτα ερωτήματα για την απώλεια των ορίων ανάμεσα στο ανθρώπινο και το απάνθρωπο αλλά και για την ίδια την απαξίωση της ζωής και του θανάτου και την κατανόηση όλων αυτών που συνέβησαν.Ταυτόχρονα, βύθισαν τις οικογένειες των γυναικών σ’ ένα βαθύ και ανείπωτο τραύμα, σ’ ένα διαρκές ανείπωτο πένθος και ένα δυσβάσταχτο κενό που δύσκολα μπορεί να περιγραφεί ή να αναπαρασταθεί, πιέζοντάς τις να ξεχάσουν. Όσες από τις γυναίκες επέστρεψαν από το Βουνό εξορίστηκαν, φυλακίστηκαν, κρύφτηκαν, έφυγαν γι’ αλλού. Οι γυναίκες στο ακραία συντηρητικό περιβάλλον της μεταπολεμικής Ελλάδας, χρειαζόταν να ηττηθούν ολοσχερώς. Οι γυναίκες μην έχοντας πρόσβαση στην δημόσια σφαίρα παρέμειναν αόρατες, αποτρέπονταν από το δικαίωμά τους στο λόγο και στην υπεράσπιση των πράξεών τους, εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις.
Ελένη Τζιρτζιλάκη
[i] Ρόζι Μπραιντόττι, Νομαδικά υποκείμενα. Ενσωματότητα και έμφυλη διαφορά στη σύγχρονη φεμινιστική θεωρία, μτφ. Α. Σηφάκη & Ο. Τσιακάλου, νήσος, Αθήνα, 2014, σ. 110.