Η Αθήνα είναι μια μεσογειακή πόλη,με δυσανάγνωστες τις μνήμες της σύγχρονης ιστορίας της, καθως η τάση της εξουσίας είναι να προβληθούν κυρίως τα ίχνη της αρχαίας και της νεοκλασσικής πόλης και οχι αυτό που συναίβει μετά. Μνήμες της πόλης και των κτιρίων της θρυμματίστηκαν, αφέθηκαν στην εγκατάλειψη.
Παράδειγμα αποτελούν τα Προσφυγικά της Λεοφώρου Αλεξάνδρας που σχετίζονται με την μνήμη των προσφύγων αλλα και με τη μνήμη του εμφυλίου.Αλλο παράδειγμα είναι πολλά απο τα βιομηχανικά κτίρια της πόλης.
Η σύγχρονη μνήμη της Αθήνας εγγράφεται στο τραυματισμένο σώμα της κυρίως μεσα απο συμβάντα, συναντήσεις στον δημοσιο χώρο, καταλήψεις. Θα λέγαμε την μνήμη αυτή ευάλωτη και θρυμματισμένη αλλά ορατή .
Μαρτυρίες είναι οι επανατοποθετήσεις γραφών στους τοίχους των κτιρίων της. Γίνεται επίσης ορατή μεσα απο συναθροίσεις σωμάτων,ήχους,διαδρομές.Αποτελείται απο ευάλωτες γραφές,επανεγγραφές,συχνά αφορά τους αόρατους, και είναι ασυνεχής και εύθραυστη.
Η Ρένα Παπασπύρου, εδώ και αρκετά χρόνια (1979-)στις περιπλανήσεις της μέσα στην πόλη κάνει μια προσπάθεια ταξινόμησης και αρχειοθέτησης του αστικού τοπίου βάση των «επεισοδίων», δηλαδή στις επιπτώσεις του χρόνου, των περιβαλλοντικών συνθηκών και της ανθρώπινης επέμβασης πάνω στην όψη του με τις “Φωτοτυπίες” απευθείας απ’την ύλη, και τα “Δειγματολόγια”.
Η μνήμη της πόλης και της αιματοβαμένης Κοκκινιάς ήταν έμπνευση για τη Μαρία Καραβέλλα στην συμμετοχική δράση Κ ο κ κ ι ν ι ά (27 Ιουνίου 1979). Εγινε σε μια πλατεία με πρωταγωνίστριες τις μητέρες των εκτελεσμένων στο μπλόκο της Κοκκινιας, όπου πρόβαλε την απαγορευμένη της ταινία Α ν τ ί σ τ α σ η..
Για εμένα αλλά και για αλλες -ους καλλιτεχνες η μνήμη της πόλης και οι γραφές της αποτέλεσαν έμπνευση απο τη δεκαετία του ‘90 μεσα απο την ομάδα Αστικό Κενό με δράσεις στα αστικά κενά της στη συνέχεια με περιπατητικές δράσεις με τη Νομαδική Αρχιτεκτονική.
Για την δημόσια τέχνη διεθνώς η Αθήνα απετέλεσε πόλο έλξης για αυτές της τις ιδιότητες.Η Documenta 14 είχε τον τίτλο “Μαθαίνοντας απο την Αθήνα “ όπου έργα καλλιτεχνών απ όλο τον κόσμο συνδέθηκαν με την ευάλωτη σύγχρονη μνήμη της αναδεικνύοντας στιγμές της.Πολλά απο τα έργα έγιναν στο δημόσιο χώρο όπως στη πλατεία Συντάγματος, στη Πλατεία Αυδή,στη Νίκαια κα. Σ αυτή την κατεύθυνση, ήταν και η πρόσφατη εκθεση «Τα δυστυχισμένα μνημεία» επιμέλεια Χριστόφορου Μαρίνου με 14 καλλιτέχνες που έστησαν τα αντιμνημεία τους στο πάρκο Ελευθερίας.
Αλλά τι συμβαίνει σήμερα που βρισκόμαστε στην δεύτερη καραντίνα με τη σύγχρονη μνήμη της πολης;
Ο Φουκώ προχωρά δια της αναλογικής αντίστιξης μεταξύ του τρόπου αντιμετώπισης της λέπρας κατά το Μεσαίωνα και της πανούκλας το 18ο αιώνα.
Στην πρώτη περίπτωση οι λεπροί εξοβελίζονται από την πόλη και θεωρούνται νεκροί, μάλιστα γίνονται και οι ανάλογες επιθανάτιες τελετουργίες.
Ενώ στην πανούκλα προκρίνεται ένα μοντέλο άμεσης και ασφυκτικής επιτήρησης του πληθυσμού των πόλεων – η λεγόμενη και καραντίνα οικοδομικών τετραγώνων. H στιγμή της πανούκλας είναι η στιγμή της υπέρτατης άσκησης της εξουσίας. Η πρόκριση αυτής της μεθόδου αντιμετώπισης συνιστά την επινόηση των θετικών τεχνολογιών εξουσίας, δηλαδή τεχνικών που δεν μετέρχονται την απόρριψη και τον αποκλεισμό αλλά τον εγκλεισμό, την παρατήρηση, τη γνώση και εν τέλει την παρέμβαση, την «κανονικοποίηση”.
Αυτο συμβαίνει και σήμερα. Η διαχείρισή της πανδημίας επιβάλλει απαγορεύσεις, περιορισμούς και, επικαλούμενη την ιατρική, μετατρέπει το αστικό έδαφος. Καθιστά τις γυναίκες και τους άνδρες ακόμη πιο ευάλωτους,εξαφανίζει τα πρόσωπα, τις φωνές στη πόλη. Τι θα είναι ομως τότε η πόλη;
Μέσα σ ενα τοπίο που το σώμα ελέγχεται και τιμωρείται,που συρρικνώνεται ο δημόσιος χώρος και διαρρηγνίονται οι κοινωνικοί δεσμοί «Ειναι μονάχα μια γυμνή και βουβή ζωή χωρις ιστορία στο έλεος των υπολογισμών της εξουσίας και της επιστήμης» γραφει ο φιλόσοφος Giorgio Agamben.
Η διασταύρωση –συνάντηση των σωμάτων στην Αθήνα αλλάζει ριζικά, πόσο μάλλον οταν αφορά τα γεγονότα που αφορούν τη συλλογική μνήμη της πόλης.Ο φόβος,η μοναξιά, ο εγκλεισμός είναι εδω. Η κρίση εγγράφεται στη πόλη και στα σώματα που τη διασχίζουν ενω νέες ταυτότητες δημιουργούνται.
Στο πλαίσιο των μέτρων της αστυνομίας για την επέτειο της 17 Νοέμβρη, απαγορεύτηκαν σε όλη την χώρα οι δημόσιες υπαίθριες συναθροίσεις στις οποίες συμμετείχαν τέσσερα ή περισσότερα άτομα, από τις 6 τα ξημερώματα της Κυριακής 15ης Νοεμβρίου έως και τις 9 το βράδυ της Τετάρτης 18 Νοεμβρίου. Οι κυρώσεις ηταν 3.000 και 5.000 ευρώ. Στην Αθήνα μόνο έγιναν περίπου 100 προσαγωγές.
Ο Δεκέμβρης του ‘44 συμπίπτει με τον μήνα που δολοφονήθηκε απο την αστυνομία ο Αλέξανδρος Γρηγορόπουλος. Ήταν ενας μήνας που επι μέρες τα αστυνομικά μέτρα ηταν σκληρά.Στις 6 Δεκέμβρη απαγορεύτηκαν οι συναθροίσεις άνω των 4 ατόμων.
Στη συνέχεια επιβάλεται ο νόμος που περιλαμβάνει την αστυνόμευση στα ανώτερα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Ιστορικοί χώροι όπως το Πολυτεχνείο και η Νομική άμεσα συνδεδεμένοι με τη συλλογική μνήμη της πόλης, αλλάζουν χαρακτήρα.
Ο λοφος του Στρέφη,δημόσιος χώρος συνδεδεμένος άμεσα με τη σύγχρονη μνήμη της, επιδιώκεται ν’ αλλάξει χαρακτήρα καθως ο Δήμος της Αθήνας προχωρά στην ιδιωτικοποίησή του και στην επιβολή ενος κλειστού σχεδιασμού.Ενα κίνημα ξεσπά που αγκαλιάζει τον λόφο.
Δημιουργούνται νέες καθημερινότητες με τα σώματα να συναντιούνται σε πάρκα και σε πλατείες της Αθήνας .
Νεες ταυτότητες αναδύονται. Το έμφυλο κυριαρχεί ως θέμα,δημιουργείται μια αναταραχή….
Κι άρχισαν να συμβαίνουν πολλά σ’ αυτούς τους ζοφερούς καιρούς και να χαράσουν μια νεα μνήμη όπως :η περιτύλιξη του λόφου του Στρεφη,η περιτύλιξη του Εθνικού Θεάτρου, διαδηλώσεις για την υποστήριξη του απεργού πείνας Δημήτρη Κουφοντινα,un ponte dei corpi στις πλατείες ενάντια στην βία σε κεινους που προσπαθουν ν αοκτήσουν εναν χώρο διασχίζοντας τα συνορα,συγκεντρώσεις σε γειτονιές.Μια νέα μνήμη χαράσσεται στην πόλη με τα σώματα μόνο.
Αλλά πως σ αυτή τη συνθήκη δρα η καλλιτέχνης στον δημοσιο χώρο; Tι καλλιτεχνικές πρακτικές ξεπροβάλλουν μεσα σε αυτές τις ακραίες συνθήκες διαβίωσης και ύπαρξης; Μπορούμε να μιλήσουμε για νέα εργαλεία που θ αναπτυχθούν; Για την ακόμη μεγαλύτερη σημασία που αποκτά η δημόσια τέχνη και την άμεση σύνδεσή της με την πολιτική σε αυτές τις συνθήκες;
Χρειάζεται μια τέχνη που θα ανταποκριθεί στην απώλεια, αλλά και στην ανάγκη για ελευθερία.
Τώρα έχει σημασία να ειπωθεί η αλήθεια με το σώμα μας στη πόλη. Να ακουστεί ως κραυγή, να γινει φωνή εκείνων που δεν εχουν ελπίδα,που δεν εχουν δικαιώματα,που δεν εχουν τροφή και εργασία.
«Το σπίτι φλέγεται,αναγκαστικά θα βγεις εξω» όπως μας λει ο Giorgio Agamben. Πολλοί δείχνουν να μην το έχουν καταλάβει.
Περπατά, κινείται, εκφωνεί ενα ποιήμα …. Αναζητά να βρει τη λαλιά της σ αυτή τη νέα πραγματικότητα,τη γλώσσα. Ειναι ενα ποιήμα που αρθρώνει απεγνωσμένα, που ισως δεν θα τ’ ακούσει κανείς, το σπίτι ,το σπίτι της είναι σαν να μην υπάρχει πλέον… η σαν να μην ξέρει που ακριβώς βρίσκεται, αλλα η πόλη είναι εδω την καλεί. Αν και η δράση αυτή ξεκινά στην ακινησία, με ήχους, με κραυγές, με μικρά βήματα, για να βρει το σώμα λιγο χώμα, ενα άνθος μέσα στη καταχνιά,να αισθανθεί να εγγράψει ενα μήνυμα σ αυτό το αλλόκοτο παρόν .. να βρει ένα μονοπάτι … συναντόντας κι άλλα σώματα .. διασχίζοντας σύνορα ,να φτάσει στη θάλασσα.
Ελένη Τζιρτζιλάκη