Το κείμενο επιθυμεί να συμβάλλει στο πεδίο που περιλαμβάνει συμβολικές καλλιτεχνικές πρακτικές, σ’ αυτό που θεωρείται νομαδική τέχνη γενικότερα.
Το έδαφος και η σχέση του με το σώμα, αποκτά ιδιαίτερη σημασία σ αυτή την προσέγγιση. Η πόλη είναι ένας δυναμικός κοινωνικός χώρος σε μετασχηματισμό.«Η πόλη έχει σχέση με τη κοινωνία στο σύνολό της… αλλάζει λοιπόν όταν η κοινωνία αλλάζει …ωστόσο οι μετασχηματισμοί της πόλης δεν είναι παθητικά αποτελέσματα της κοινωνικής σφαιρικότητας..Η πόλη εξαρτάται επίσης όχι λιγότερο ουσιαστικά από σχέσεις αμεσότητας, από τις απευθείας σχέσεις μεταξύ προσώπων και ομάδων που συνθέτουν την κοινωνία..»[1] Ιδιοτυπία της πόλης, το δικαίωμα στην πόλη.
Τίθεται το ερώτημα ποιες είναι σήμερα στον χώρο οι πρακτικές της ελευθερίας,ποιά είναι τα εδάφη της αυτονομίας και που δημιουργούνται,πως μπορεί να δώσει κανείς χώρο και χρόνο στις νέες σχέσεις και στις πολλαπλές ταυτότητες που προκύπτουν;
Πως μπορούμε να δημιουργούμε χώρους και χρόνους στη πόλη που να παράγουν νέες μορφές τέχνης και ζωής, που να συμπεριλαμβάνουν τις διαφορετικές ταυτότητες, που να έχουν νέες πτυχές για το πολιτικό, νέες μεθοδολογίες για το καλλιτεχνικό, που συγχρόνως να δημιουργούν διαφορετικές χωρικές εκφράσεις και σχήματα;Πως μπορούν οι χώροι αυτοί να παράγουν δίκτυα;
“Είμαστε σαν τα πουλιά, πετάμε σε όλα τα μέρη, αλλά χρειαζόμαστε τα δέντρα για να ξεκουραστούμε. Η αυτονομία είναι το πιο βασικό για το μέλλον … Ας αγωνιστούμε λοιπόν από κάτω με πειθαρχία, με συντροφικότητα και ενότητα, ας μάθουμε να βλέπουμε και να μας βλέπουμε να πάρουμε την μοίρα του αγώνα μας στα δικά μας χέρια χτίζοντας την αυτονομία” [2]
Οι δράσεις της Νομαδικής Αρχιτεκτονικής ξεκίνησαν δέκα χρόνια πριν στο Γκαζοχώρι με τους κατοίκους που βρίσκονταν σε συνθήκη εκτοπισμού με τη δράση«Σας ικετεύω μην κατεδαφίζετε τον κόσμο μου»,και στο κέντρο Yποδοχής αιτούντων ασυλο στο Λαύριο με τους κούρδους και αφγανούς πρόσφυγες και με τη δράση «Άπολις».Στο διάστημα αυτό πολλά έχουν αλλάξει στην πόλη και στον δημόσιο χώρο,στον παγκόσμιο χάρτη,στο Αιγαίο και στη Μεσόγειο καθώς και στο πως αντιλαμβανόμαστε τη πολιτική ακτιβιστική τεχνη.Η κρίση έχει εντείνει την ανάγκη δημιουργίας συλλογικών υποκειμένων και χώρων των κοινών.
Η μετανάστευση με την έννοια του αστικού νομαδισμού-εκτοπισμού, ήταν απο την αρχή ενα θέμα κεντρικό των δράσεων μας. Στις σημερινές συνθήκες οι πρόσφυγες ταξιδεύουν βίαια,και αναγκάζονται να διασχίσουν βίαια τα σύνορα που οι κατασταλτικές δυνάμεις στήνουν στα περάσματα τους προς την Ευρώπη, που μετατρέπεται σε φρούριο στήνοντας παντου φράχτες στα σύνορά της και στα σύνορα των χωρών που την αποτελούν.Οι μετακινούμενοι έχουν σημαντικές απώλειες, τα σώματα τους είναι ευάλωτα, σώματα τρωτά,σώματα παρίες.Χάνουν τις ζωές τους στη θάλασσα και στα σύνορα από τη στεριά, σχηματίζουν ατελειωτες σειρές ανθρώπων που περιμένουν και έρχονται αντιμέτωποι συχνά με την βία. Παρ ολα αυτά, τα σώματα στο πέρασμα τους έχουν τη δυναμική να ανατρέψουν τις κυρίαρχες αφηγήσεις και αυτό που συμβαίνει και είναι πρωτόγνωρο, είναι οτι η τρωτότητα αποκτά φωνή.Οι τόποι και οι χρόνοι και οι πόλεις βρίσκονται σε μετασχηματισμό απο το πέρασμα αυτων των ευάλωτων σωμάτων.Η συνθήκη αλλάζει ριζικά καθώς η απώλεια, ο θάνατος, η εγκατάλειψη μοιαζουν καθημερινότητα και απαιτούνται απο πλευράς μας νέα εργαλεία καθώς κατι άλλο φαίνεται να πλησιάζει απειλητικό και δυσοίονο κάτι για το οποίο θα λέγαμε οι δράσεις της Νομαδικής Αρχιτεκτονικής ξεπροβάλλουν ως μια προετοιμασία ενα «ξόρκι για το κακό», για μια συνθήκη εκτάκτου ανάγκης που τώρα διασχίζουμε.
Η οποια ερμηνευτική προσέγγιση, λαμβάνει υπ όψη τη πολιτική ακτιβιστική σημασία της τέχνης σήμερα, καθώς και τον μετασχηματισμό που έχει την δυνατότητα να προκαλέσει στον δημόσιο χώρο και στα αστικά κενά και κατ επέκταση στη ζωή των ανθρώπων,και ιδιαίτερα των ευάλωτων ζωών.Σε αυτό το ταξίδι μέσα απο διαδρομές διαφορετικών υποκειμενικοτήτων που βρεθηκαν μαζί, αναζήτησης των σχέσεων των σωμάτων με τις κοινωνικές και εδαφικές συνθήκες, καθοριστικές είναι οι έννοιες κοινότητα, βίωμα, νομαδισμός.Πολλές δράσεις έχουν ως αφορμή τον εκτοπισμό.Το ξεπέρασμα των συνόρων φυλής,φύλου,θρησκείας,έθνους ήταν απο την αρχή μια πρόκληση.
Πρόκειται για νομαδική τέχνη; Η μετακίνηση στη πόλη η σε διαφορετικές πόλεις επανακαθορίζει τις όποιες συνθήκες.Ενδιαφέρουν τα περάσματα, οι ρωγμές,οι σχέσεις που δημιουργούνται,τοπικές και παγκόσμιες. Η ρευστή ταυτότητα που αναδύεται σε αυτές τις συνθήκες ως κατάσταση. Η καλλιτέχνης ως νομάδας όπως αναφέρει η Rosi Braidotti «…δεν αντιπροσωπεύει την αστεγη η τον καταναγκαστικό εκτοπισμό συνιστά περισσότερο μια μορφοπλασία για το υποκείμενο αυτό που έχει παραιτηθεί απο καθε ιδέα, επιθυμία η νοσταλγία για σταθερότητα. Εκφραζει την επιθυμία για μια ταυτότητα που συγκροτείται απο μεταβάσεις,διαδοχικές μετατοπίσεις και συντονισμένες αλλαγές χωρίς ουσιαστική ενότητα. Ωστόσο το νομαδικό υποκείμενο δεν εχει παντελή ελλειψη ενότητας:λειτουργεί με καθορισμένα εποχιακά μοτίβα κίνησης μέσα μάλλον απο σταθερές διαδρομές…[3]
Το έργο τέχνης σ αυτή τη διαδρομή εχει ξεπεράσει τη παραγωγή αντικειμένων προς θέαση παράγεται πλέον άμεσα μέσα απο σχέσεις με τον κόσμο,ενεργές μορφές κοινότητας, και μπορεί να περιλαμβάνει τρόπους συνεύρεσης και επινόησης σχέσεων.
Σ αυτές τις συνθήκες η τέχνη και η πολιτική συνδέονται μεταξύ τους ως μορφές διαφωνίας,ως εγχειρήματα αναδιαμόρφωσης της κοινής εμπειρίας του αισθητού.
«Αν η πολιτική με τη κυριολεκτική έννοια του όρου συνίσταται στην παραγωγή υποκειμένων που δινουν φωνή στους ανώνυμους η πολιτική που προσιδιάζει στην τέχνη,στο αισθητικό σύστημα,συνίσταται στη συγκρότηση ενός αισθητού κόσμου του ανώνυμου,μορφών του αυτό και του εγώ,από τις οποίες αναδύονται πραγματικοί κόσμοι πολιτικών, εμείς.[4]
Οι δράσεις της Νομαδικής Αρχιτεκτονικής πραγματοποιούνται διασχίζοντας στο δημόσιο χώρο και στα αστικά κενά της πολης και συνδέουν το σώμα με το έδαφος της πόλης (αστικό έδαφος) και με άλλα σώματα.Βρίσκονται ανάμεσα στην αρχιτεκτονική και την τέχνη εμπεριέχοντας στοιχεία απο την αστική γεωγραφία την ανθρωπολογία και απο τις κοινωνικές επιστήμες.
Πρόσφατες πρακτικές αφορούν τη συμμετοχή σε καταλήψεις κενών χώρων της πόλης όπως το Ελεύθερο Αυτοδιαχειριζόμενο θέατρο Εμπρός (υπεράσπιση της ιδεας ενος κοινού χώρου ανοιχτού στις διαφορετικότητες της πόλης[5], στην καταληψη των Προσφυγικών της Λεωφόρου Αλεξάνδρας με τη συμμετοχή στο παιδικό στέκι κάθε Σάββατο 2014-15).
Οι μαρτυρίες, και η συνδεση των καταστάσεων του παρελθόντος στο παρόν ώστε να βρεθεί το νήμα που τα συνδέει, και να επουλωθεί το τραύμα, η ανίχνευση της αδυνατης επανάστασης που νομίζουμε ότι ήταν ο εμφύλιος είναι τα χαρακτηριστικά στο project «Ανταρτισσα,Νίτσα Ελένη με το όνομα Ηλέκτρα»
Η ποίηση ως χώρος έρευνας των οδυνηρών αλλά καθημερινών καταστάσεων των ανθρώπων[6] σε διαφορετικές στιγμές της ιστορίας, σε διαφορετικούς τόπους,η γλώσσα και οι διαφορετικές εκφράσεις της, οι μαρτυρίες του ταξιδιού και της διαμονής αποτελούν βασικές κατευθύνσεις του τρόπου δουλειάς μας στο εργαστήριο-performance “Το Απραγματοποίητο Ταξιδι».
Στο συγκεκριμένο εργαστήριο, ήταν σημαντική η δημιουργια μιας μικτής ομάδας, όπου ο καθένας διηγείται την ιστορία του-της, κι αυτές οι διαφορετικές ιστορίες και η αφήγησή τους με το σώμα και με τη φωνή αποτελούν το έργο. Σημαντικές ήταν οι μαρτυρίες για το ταξίδι,για την διαμονή,για τις ανθρώπινες σχεσεις. Σε αυτο βοήθησε σε εκεινη τη χρονική στιγμή ο χώρος του Εμπρός, που ήταν μια κατάληψη στο κέντρο της Αθήνας και όχι μόνο,ένα common space, που παράγονταν νέες μορφές τέχνης και ζωής. Είχε μεγαλη σημασια η διαδικασία,η συνάντηση,η εμπλοκή,οι διαφορετικές ιστορίες ανθρώπων απο τη Συρία,το Αφγανιστάν,την Αφρική,την Ελλάδα.
Στην Κοπεγχάγη, που ήταν η συνέχεια του project, σε στενή συνεργασία με την κολεκτίβα UNKB που μας προσκάλεσε, με μέλη του περιοδικού Visavis [7]επεξεργαστήκαμε το καθημερινό βίωμα, τη δική μας δυσκολία με τη γλώσσα,τη καθημερινή επαφή με μετανάστες που ήταν στα camps και σε χώρους που σύχναζαν στην πόλη όπως το Trampoline House.Συνδεθήκαμε με νέους μετανάστες και απο τη χώρα μας. Ακούσαμε τις ιστορίες τους από την Αθήνα,απο το ταξίδι και απο τη διαμονή τους.
Στη δράση –performance στην Αθήνα και στη Κοπεγχάγη, δημιουργήθηκε ενας προσωρινός κοινός χωρος, οπου τα σύνορα στιγμιαία εξαφανιζονται και οι συμμετέχοντες βρισκονται σε ενα μεσοδιαστημα ελευθερίας, εκφράζοντας τα βιώματα τους απο το ταξίδι,τα σύνορα,τη διαμονή. Κορμός στην ιστορία ήταν η ιστορία του Ομάρ, το ταξίδι απο τη Συρία, η ζωή στη φυλακή όταν κάποια μέρα συνελήφθη στην Αθήνα κατα τη διάρκεια του εργαστηρίου και στη συνέχεια το απραγματοποίητο ταξιδι στη Κοπεγχαγη καθώς δεν του έδωσαν την άδεια να ταξιδέψει αν και είχε πρόσκληση απο τη καλλιτεχνική κολλεκτίβα.
Οι δράσεις γενικότερα εχουν σχέση με την ευάλωτη ζωή με την τρωτότητα και την απώλεια και δίνουν αξία σε ζωές που δεν μετρούν σαν ζωές, που αντιμετωπίζουν απεριόριστη βία κατά τη διάρκεια του ταξιδιού τους και στη διαμονή τους καθώς έχουν περάσει το σύνορο στη θάλασσα και βρίσκονται και κατόπιν στην Αθήνα για να συνεχίσουν το ταξίδι τους. «Ποιός μετράει ως άνθρωπος ποιών οι ζωές μετρούν ως ζωές και τελικά τι κανει μια ζωή άξια οδύνης ; [8]
Εμπλέκουν τους ανθρώπους της πόλης μεταξύ τους μέσα από τις κινήσεις,τη σωματική έκφραση, τις χειρονομίες που αφορούν την καθημερινή ζωή, η και πράξεις που αφορούν «τελετουργίες»με την έννοια μιας γιορτής, ενός γεύματος.
Συνήθως δημιουργείται ένα ρευστό σχήμα και συνδέεται με αυτούς-αυτές που ζουν στη πόλη τη γυμνή ζωή, που βρίσκονται σε συνθήκες επισφάλειας που αποκλείονται όλο και περισσότερο απο τον καπιταλισμό και την μετααποικιακή συνθήκη και τείνει καθε φορά στη δημιουργία εφήμερης κοινότητας.
Θήγονται θέματα που αφορούν άμεσα το κέντρο της Αθήνας και τον μετασχηματισμό του αλλά και άλλα εδάφη, δημιουργούνται σχέσεις αναζητώντας τις ταυτότητες εκείνες που συγκροτούνται απο μεταβάσεις και διαδοχικές μετατοπίσεις.
Οι δράσεις επιθυμούν να αποτελέσουν μια υπόσχεση αλληλεγγύης και συμφιλίωσης μέσα σε κοινωνικούς περιορισμούς αποκλεισμούς και τις έντονες καταστροφικές αντιπαραθέσεις που συμβαίνουν σήμερα. Σ αυτη την διαδικασία όλο και περισσότερο φαίνεται να ενδιαφερουν οι μνήμες και οι μαρτυρίες των ανθρώπων, το τραύμα.
Μέσα απο τις δράσεις-performanceς η Νομαδική Αρχιτεκτονική προτείνει μια προσωρινή συγκατοίκηση στη πόλη και μια ζωή κοινών αγαθών σε χώρους και χρόνους αυτόνομους, που δημιουργούνται εφήμερα, κατά τη διάρκεια μιας δράσης που συχνά έχει διάρκεια μόνο μερικές ώρες, η περισσότερο, και τη θέσμιση μέσα απο αυτές τις δράσεις «ελεύθερων συλλογικοτήτων ικανών να δώσουν στη ζωή τους αλλο νόημα».
Πολλά απο τα χαρακτηριστικά των δράσεων προέρχονται απο την εμπειρία απο την ομάδα Αστικό Κενό, ομάδα για τα δικαιώματα τη πόλη και το χώρο που η γράφουσα και άλλες-οι συμμετείχαν και συνδιαμορφωσαν.Επίσης καθοριστική ηταν η επιδραση του φίλου και δασκάλου Αριστομένη Προβελέγγιου προσέγγισή του στην Αρχιτεκτονική ως στοχαστική πραξη καθώς και όσα έλεγε όταν αναφερόταν στα αστικά κενά «Τα κενά να γεμίσουν να γινουν φωλιές…» και για την πόλη «η πόλη συμβολική αναπαράσταση του κόσμου είναι έργο δικό μας».[9]
Η επίδραση της βιωμένης εμπειρίας του κινήματος της ιταλικής αυτονομίας,η συμμετοχή σε ομάδες στο πανεπιστήμιο της Αρχιτεκτονικής στη Φλωρεντία, σε γυναικείες ομάδες αυτογνωσίας στη Φλωρεντία και στη Ρώμη,σε κοινωνικά κέντρα, καθώς και η επίδραση του ανθρωπολογικού θεάτρου των Grotowsky και Εugenio Βarba καθορίζουν αυτή τη δουλειά.
Η μεθοδολογία έχει άμεση σχέση με τη βιωματική εμπειρία και εχει τις ρίζες της σε αστικές θεωρίες όπως στον Walter Benjamin και στον πλάνητα, στους situationnistes και στη derive, στις δράσες σε εγκαταλειμμένα κτίρια του Gordon Mata Clark, στις χαρτογραφήσεις από καλλιτέχνες της Land Art κυρίως στην μεθοδολογία του Ritsard Long,στις περιπλανήσεις του Bruce Chatwin.
Συχνά οι δράσεις αφορούν κοινωνικά και οικολογικά ζητήματα της πόλης, όπως και θέματα gentrification. Αποτελούν SOS για αυτα τα ζητήματα, βάζουν την έννοια του επείγοντος και δημιουργούν νέους εφήμερους και απρόβλεπτους χώρους και χρόνους στον αστικό ιστό.
Οι έννοιες ειναι νομαδικές μεταφέρονται δηλαδή απο τον ένα λόγο στον άλλο και επιτρέπουν πολλαπλές διασυνδεσεις-μεταναστεύσεις ιδεων.Είναι μια μορφή αντίστασης στην αφομοίωση και στην αποδοχή των κυριαρχων τρόπων, έχουν να κάνουν με μεταβάσεις και περάσματα.
Τοποθετούν ως επείγον το ζητημα του δημόσιου χώρου ως κοινό αγαθό καθώς και τον μετασχηματισμό του χώρου γενικότερα λαμβανοντας υπ όψη τις ανάγκες των συγχρονων νομάδων.
Αναζητούν στοιχεία σε μορφές κοινοτικής ζωής, μοιράσματος, μη ιδιοκτησίας, αυτονομίας,σε κοινότητες όπως οι τσιάπας,οι aboriginal της Αυστραλίας, αλλά και στο τελετουργικό χαρακτήρα ενός πανηγυριού στη Σίφνο όσον αφορά το περπάτημα που προηγείται και το φαγητό που ακολουθεί,σε θεωρίες που αφορούν τον μετασχηματισμό της κοινωνίας μέσα από την ανακατανομή των αγαθών, σε συμβάντα όπως το Festival della Poesia στο CastelPorziano στη Ρώμη [10]που πρότεινουν έναν άλλο κοινοτικό τρόπο ζωής.
Τα σώματα, τα συναισθήματα οι μνήμες και οι διαφορετικές ταυτότητες και πως εκφράζονται καθορίζουν τον επιτελεστικό χαρακτήρα των δράσεων.
Οι ομάδες που συνήθως συναντάμε και συνεργαζόμαστε κατα τη διαρκεια των δρασεων είναι οι κάτοικοι που συχνά βρίσκονται σε συνθήκες επισφάλειας, οι παλαιοί κάτοικοι και βιοτέχνες που απειλούνται έντονα απο το gentrification, οι αποκλεισμένες κοινότητες της πόλης,οι μετανάστες, αυτές και αυτοί που βιώνουν την έννοια του ταξιδιού και της περιπλάνησης ως υποχρεωτικές καταστάσεις στις οποίες βρίσκονται εξαιτείας της παγκοσμιοποίησης.
Επιθυμία είναι να διερευνηθούν και να εκφρασθούν σωματικά μεσα απο τις δράσεις performances τα συναισθήματα και οι καταστάσεις της άρνησης,της εξαίρεσης αλλά και της συμπόνοιας,συμφιλίωσης, της εξέγερσης που η συνθήκη εκτάκτου ανάγκης που βιώνουμε προκαλούν.Σε αυτή την αδικία που γίνεται, ως άρνηση της εξαίρεσης, καλούμαστε να προτάξουμε τα σώματα μας. Εκει που τα σώματα είναι αντικείμενα της πολιτικής ελέγχου φεύγουν απο την αφόρητη καταπίεση και μπαίνουν στο χώρο της πολιτικής των δράσεων,των χειρονομιών.Στις σωματικές δράσεις στην πόλη, τα σώματα εκφράζουν μια αντίθεση, μια άρνηση της εξαίρεσης η μια μορφή συμπαράστασης στις συνθηκες αυτές. Καθε συμπαράσταση εκφράζει μια πρακτική της αντίστασης, μια άρνηση της ομοιομορφίας μεσα απο τις σωματικές εκφράσεις. Η αντίσταση αυτή συγκεντρώνεται όταν τα σώματα που εξαιρούνται τοποθετούνται στο δημόσια σφαίρα και παράγουν δράσεις σωματικής άρνησης και κατόπιν συμφιλίωσης ανάμεσά τους καθως βρίσκονται μαζι και δημιουργούν ενα είδος κοινότητας.
Με τα σώματα μας εκτεθειμμενα στη πόλη υπάρχουμε πολιτικά.Ό σύγχρονος νομαδικός ακτιβισμός αυτού του είδους συνιστά παραγωγική και ενσώματη πολιτική πρακτική.
“Η επιβίωση των πυγολαμπίδων”, ειναι ο τίτλος απο το δοκίμιο του George Didi Huberman που έχει γραφτεί με αφορμή παλαιότερο κείμενο του Pasolinι που αφορούσε την εξαφάνιση των πυγολαμπίδων (1977). Η άποψή του αφορά μια πολιτική της επιβίωσης μέσα απο την τέχνη, μέσα απο τις εύθραυστες εικόνες και την τρωτή επιτελεστικότητα. Οι δρασεις της Νομαδικής χαρακτηρίζονται απο αυτή την τρωτότητα, απο μια ευάλωτη συνθήκη μέσα στην οποία οι δράσεις ξεπροβάλλουν ως αποσπασματικές εύθραυστες εικόνες εν κινήσει στο αστικό τοπίο.
Είναι οι εικόνες ανθρώπων διαφορετικής προέλευσης που επιβιώνουν μέσα σε μια κατάληψη κάνοντας μια δράση, στο κέντρο της Αθήνας περπατώντας σε ευάλωτες συνθήκες, σε εγκαταλειμμένες πλατείες τρώγοντας μαζί, στον Εθνικό κήπο ανακαλύπτοντας σωματικές εκφράσεις της εξέγερσης συχνά επιδιώκουν να αντιπαραθεσουν το πραγματικό της πολιτικής δρασης και τη διάλυση του υποκειμένου μεσα σε μια συλλογικότητα, όπως με τη συμμετοχή στο παιδικό στεκι στην συλλογική ζωγραφική με τα παιδιά των προσφύγων στις Προσφυγικές Πολυκατοικίες της Λεοφώρου Αλεξάνδρας, η οπως με τη συμμετοχή για τέσσερα χρόνια στη κατάληψη του ελεύθερου αυτοδιαχειριζόμενου θεάτρου Εμπρός.
Κι εκει τωρα ξεπροβαλλουν οι μαρτυρίες ,οι μάρτυρες «Η μαρτυρία αποτελεί μια απολύτως μοναδική και αναντικατάστατη τοπογραφική θεση αναφορικά με ενα συμβάν η μοναδικότητα αυτης της θέσης έγκειται στον παραδοξο σύνδεσμο της με το μέσα και το έξω.[11] Μάρτυρες για την αδύνατη επανάσταση που ήταν ο εμφύλιος όπως η Αργυρώ στο documentary, μάρτυρες του ταξιδιού στο ευαλωτο μνημείο της μετανάστευσης .
[1] Lefebvre Henri ,Το δικαίωμα στη πόλη,Ιδιοτυπία της πόλης
[2]Συλλογικό Εργο Αυτοδιαχείριση μια ιδέα πάντα επίκαιρη,εκδόσεις των συναδέλφων,η Αυτονομία των Ζαπατίστας
[3] Μπραιντόττι Ρόζι, Νομαδικά υποκείμενα για τον νομαδισμό, εκδόσεις Νήσος ,2014(σελ.110)
[4] Ρανσιέρ Ζακ, ο χειραφετειμένος θεατής τα παράδοξα της πολιτικής τεχης εκκρεμές,2008,σελ 83
[5] βλεπε κειμενο για Εμπρός στο site
[6] στο ελεύθερο αυτοδιαχειριζόμενο θέατρο Εμπρός πραγματοποιήθηκε βραδιά ποίησης με ποιήματα απο αραβικές χώρες
[7] voices of Asilum and Migration
[8] Judith Butler ,Ευάλωτη ζωή , Οι δυνάμεις του πένθους και της βίας, Νήσος,2009
[9] Αριστομένης Προβελέγγιος, Οδοιπόρος προς τη πηγή,εκδόσεις Γαβριηλίδης
[10] festival della Poesia di Castel Porziano
[11] Shoshana Felman και Dori Laub,Testimony: Crises of Witnessing in Literature, Psychoanalysis, and History. New York and London: Routledge, 1992, The return of the voice, Claude Lanzman,s Shoap, σ.232