Η εισήγηση διαβάστηκε στην ημερίδα Ψηφιακό Αρχείο Ελληνίδων Αρχιτεκτόνων 1923-1981 που πραγματοποιήθηκε στις 15 Σεπτεμβρίου 2022 από τον ΣΑΔΑΣ τμήμα Αττικής στην αίθουσα εκδηλώσεων του ΤΕΕ https://www.femarch.gr/tzirtzilaki/
Η αγάπη είναι η τελευταία σου ευκαιρία
Ξεκινάω με ένα απόσπασμα από το βιβλίο της Κλαρίσα Πίνκολα Εστές από το «Γυναίκες που τρέχουν με τους λύκους» σελ. 20, που νομίζω ταιριάζει στην περίπτωση:
“Πόσες φορές δεν την καταπιέζουν και πάντα καταφέρνει να ορθώσει κεφάλι. Πόσες φορές δεν την κηρύσσουν παράνομη, δεν την καταπνίγουν δεν την πετσοκόβουν, δεν την αποδυναμώνουν, δεν την βασανίζουν, δεν την παρουσιάζουν ως επίφοβη, επικίνδυνη τρελή δεν την υποτιμάνε με χίλιους τρόπους.. Κι όμως αυτή αναδύεται έτσι ώστε ακόμα και η πιο ήσυχη η πιο μετρημένη γυναίκα να κρατά μια μυστική γωνιά αποκλειστικά για αυτή….γνωρίζει ενστικτωδώς ότι μια μέρα θα υπάρξει μια ρωγμή, ένα άνοιγμα ότι θα έχει την ευκαιρία να δραπετεύσει.”
H δουλειά μου γενικότερα θέλω, όλο και περισσότερο, να αφορά τις γυναίκες, καθώς μου είναι βίωμα και γνώση πόσο βαθιά ριζωμένη είναι η πατριαρχία στην Eλλάδα και πόσο σημαντικό είναι να γίνουν ρωγμές σε αυτήν. Η έρευνα είναι σημαντική, γιατί είναι αυτό που απομένει, αυτό που ισχυροποιεί τα θέματα φύλου.
Όταν η Αντωνία Πάνου, εκ μέρους της ομάδας που είχε δημιουργηθεί, μου είπε να συμμετέχω στην ομάδα για την αίτηση για το πρόγραμμα για ένα ψηφιακό αρχείο για τις γυναίκες αρχιτέκτονες θεώρησα ότι ήταν πολύ σημαντικό να πραγματοποιηθεί ,ότι θα αποτελούσε μια ρωγμή στην πατριαρχία, και ήμουν αμέσως θετική, όταν εγκρίθηκε από το ΥΠΠΟ, ικανοποίηση και χαρά με κατέκλυσε.
Το σημαντικό είναι ότι υλοποιήθηκε και μάλιστα από μία ομάδα γυναικών αρχιτεκτόνων. Και έχω την αίσθηση ότι θα γίνεται όλο και πιο σημαντικό, καθώς θα γίνει και αφορμή για να δημιουργηθεί μια έρευνα που θα αφορά γενικότερα την γυναίκα και την Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα και τις απαντήσεις σε διάφορα ερωτήματα που από καιρό μας απασχολούν. Η καταγραφή και η δημιουργία αρχείου είναι πρακτικές προσωπικής και συλλογικής ενδυνάμωσης, επομένως αποτελούν και φεμινιστικές στρατηγικές.
Εξαιτίας του Αρχείου, η σκέψη μου τρέχει σε εκείνες τις γυναίκες που είχα γνωρίσει όπως η Άννη Βρυχέα, η Αναστασία Τζάκου, που ήταν σημαντικές για τη δική μου πορεία, και γυναίκες όπως η Βάνα Τεντοκάλη, η Σάσα Λαδά που αναζήτησαν τις σχέσεις του αστικού χώρου με το φύλο. Επίσης, δεν θα μπορούσα να μην αναφέρω εδώ τον αρχιτέκτονα Γιώργο Μαρνελάκη και το σημαντικό έργο του σε αυτή την κατεύθυνση.
Και γυναίκες που συνεργάστηκα όπως η Μαρία Θεοδώρου, η Πέγκυ Ζαλη, η Τζίλυ Τραγανού, η Ιωάννα Θεοχαροπούλου … και επίσης μου έρχεται στο νου η ιστορία μιας γυναίκας που είχε ερωτευτεί και δούλευε με κάποιον πολύ γνωστό άνδρα αρχιτέκτονα που κάποτε υπήρξε φοιτήτρια του και που ποτέ δεν της αναγνωρίστηκε ιδιαίτερα αυτό το έργο. Μεγαλώνοντας έπαθε ρευματοειδή αρθρίτιδα και τα δάχτυλα της σήμερα είναι σε κακή κατάσταση, εκείνος ο άνδρας όμως θριαμβεύει ακόμη πάνω στα σχέδια της, εκείνη παραμένει αόρατη…
Ο χώρος της Αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα είναι ανδροκρατούμενος. Η καταπίεση και η εκμετάλλευση των γυναικών είναι πολύπλευρη, καθώς και οι γυναίκες αρχιτέκτονες είναι συχνά ευάλωτες. Ακόμη και σήμερα πολλές συνεχίζουν να είναι αόρατες, στη σκιά του άνδρα αρχιτέκτονα που συνήθως είναι πατέρας, σύζυγος ή εραστής, μπορεί και καθηγητής. Πολλές γυναίκες αρχιτέκτονες εγκατέλειψαν την Αρχιτεκτονική για κάτι άλλο ή έμειναν στο σπίτι. Ένας χώρος σκληρός, ανταγωνιστικός, ανδροκρατούμενος. Άλλες για να επιβιώσουν χρειάζεται να υιοθετήσουν συμπεριφορές ανδρικές, συνηθίζοντας στην ιεραρχία, τον ανταγωνισμό, την προσωπολατρία.
Υπήρχαν και υπάρχουν και αυτές που προχωρούν μέσα από τα τραύματα και την ευθραυστότητα τους και αναζητούν τη δική τους γραφή.
Ο χώρος της Αρχιτεκτονικής αποκτά άλλα χαρακτηριστικά από τις γυναίκες. Συχνά σε αυτές οφείλεται η ανάδειξη των πολλαπλών πρακτικών της Αρχιτεκτονικής έξω από τον κυρίαρχο λόγο. Από γυναίκες έγιναν η ΜΟΝUΜΕΝΤΑ, η SARCHA, η Νομαδική Αρχιτεκτονική, το Εργαστήριο για τα Αστικά Κοινά… Το σώμα και πώς παράγει χώρο στην Αρχιτεκτονική έχει ιδιαίτερη σημασία για τις γυναίκες.
«Με τα σώματα μας ευάλωτα υπάρχουμε πολιτικά. Με το σώμα κατανοούμε την αρχιτεκτονική». Χρειάζεται να λάβουμε υπόψη μας ότι το σημερινό κύμα φεμινισμού διεκδικεί όχι μόνο ισοτιμία για τις γυναίκες, αλλά την αλλαγή τρόπων και πρακτικών. Αυτό ισχύει και στη δημιουργία του Αρχείου Ελληνίδων Αρχιτεκτόνων.
Αυτό που επεδίωξα μέσα στην ομάδα του Αρχείου, ήταν ένα άλλο είδους βιογραφικού που προκύπτει μέσα από ερωτήσεις συνεντεύξεις, ένα βιογραφικό που να μας αφορά άμεσα, που το επάγγελμα να αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της ζωής, που να περιλαμβάνει όχι το σύνηθες, τις επιτυχίες μέσα από ένα περιοριστικό λόγο, αλλά και τα κενά, τις ρωγμές της ζωής, τα τραύματα, την ευαλωτότητα, που εκεί επάνω δημιουργείται η αρχιτεκτονική μας και η ζωή μας.
Σε πολλές γυναίκες η επούλωση των τραυμάτων είναι που φέρνει την έμπνευση, τη δημιουργία, τις νέες μορφές τέχνης και ζωής. Συνήθως κατακτιέται μέσα από ένα άλλο λόγο, σωματικό. Εμπειρίες πειραματισμοί, διαδρομές και μονοπάτια σε διαφορετικές κατευθύνσεις, όνειρα, πολλές φορές ένα πίσω μπρος, στις σχέσεις, στους ρόλους, στην οικογένεια συντελούν για αυτή την διαφορετική εν-σώματι γνώση, σε μια ενσώματη αρχιτεκτονική. Παρατηρούμε ότι οι γυναίκες συχνά ανθίζουν έξω από την κανονικότητα. Επίσης, ανθίζουν σε μια αρχιτεκτονική που αφορά τις δράσεις στην πόλη, τη γραφή, τον συμμετοχικό σχεδιασμό, συχνά και όσον αφορά και τα υλικά…Η εμπειρία από αυτές τις συνεντεύξεις ήταν ιδιαίτερη, συχνά κι εγώ φορτιζόμουν ακούγοντας συγκλονιστικές ιστορίες αρχιτεκτονικής και ζωής. Στο τέλος το υλικό το επεξεργαζόταν η ίδια η βιογραφούμενη.
Όπως η Μαρία Θεοδώρου έγραψε στο βιογραφικό της:
«Η φεμινιστική προσέγγιση δεν αφορά μόνο το περιεχόμενο του βιογραφικού, αλλά και στην επιλογή του τρόπου γραφής του. Δεν πρόκειται για μια απλή συμπερίληψη γεγονότων που συνήθως αποκρύβονται, αλλά διανοίγει μια διαφορετική αφήγηση του επαγγέλματος που αφορά την ενσώματη γνώση. Εμπειρίες, αναμνήσεις, όνειρα, φαντασιώσεις, σιωπηλές αναγνώσεις, σωματικές πρακτικές, παρατηρήσεις, σκέψεις, συγκρούσεις, κλπ., συνιστούν ενσώματη αρχιτεκτονική γνώση. Όταν αυτές οι εμπειρίες καταγράφονται και συλλέγονται σε αρχεία όπως αυτό, τότε γίνονται προσιτές σε όλους και παράγουν ένα πεδίο πειραματισμού για μια άλλη προσέγγιση του επαγγέλματος. Αυτή η προσέγγιση δεν είναι μόνο και αποκλειστικά από, και για, τις γυναίκες, αλλά αφορά οποιανδήποτε κατηγορία ατόμων / ομάδων που μπορούν να πειραματιστούν με τον δυναμικό συσχετισμό εξατομικευμένων και από-κοινού βίων, βιωμάτων και αρχιτεκτονικών δραστηριοτήτων.»
Νομίζω ότι μέσα στο Ψηφιακό Αρχείο έγινε μια αρχή για αυτή την προσέγγιση, ώστε να φανερωθούν οι ρωγμές και τα κενά που έχουμε διδαχτεί πολύ καλά να κρύβουμε.
Θα είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ποιες είναι οι διαφοροποιήσεις που υπήρξαν – υπάρχουν ανάμεσα στις γυναίκες και στους άνδρες αρχιτέκτονες; Η αρχιτεκτονική που κάνουν; Οι συγκρούσεις τους με την πατριαρχία μέσα κι έξω από τις σχολές που τις οδήγησαν-οδηγούν; Στις συγκρούσεις αυτές δημιουργήθηκαν κοινότητες με άλλες γυναίκες αρχιτέκτονες ή το αντίθετο; Υπήρξε-υπάρχει στον χώρο παρενόχληση; Μπορούμε να μιλήσουμε στην Ελλάδα για μια Αρχιτεκτονική θηλυκοτήτων; Ποια τα χαρακτηριστικά; Ο δημόσιος χώρος και η γυναίκα αρχιτέκτονας; ποιες οι φεμινιστικές πρακτικές στον δημόσιο χώρο;
Πρόταση είναι μέσα από συναντήσεις της ομάδας του Ψηφιακού Αρχείου να συζητηθούν παρόμοια θέματα ώστε να ξεκινήσει μια περιεκτική συζήτηση για το φύλο μέσα από αυτό το τόσο σημαντικό έργο.. Για να ερευνήσουμε ποιες είναι οι φεμινιστικές πρακτικές στην αρχιτεκτονική και στον δημόσιο χώρο.
Η σχέση της γυναίκας με την αρχιτεκτονική είναι σχέση με τη γη . Η σχέση της με τη γη έρχεται από πολύ μακριά και είναι σωματική.
Το αρχείο αποτελεί ένα απόθεμα και δίνει δύναμη στις νεότερες.,
Αναρωτιέμαι πως μπορεί μέσα από την έρευνα στο ψηφιακό αρχείο να μετασχηματιστεί ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός ,ο χώρος; Να διερευνηθούν φεμινιστικές πρακτικές στην αρχιτεκτονική και στον δημόσιο χώρο.
Πώς εισαγάγουμε την παράμετρο του φύλου, ώστε να καθίσταται δυνατή η ανίχνευση νέων χώρων επιθυμίας;
Για να βαδίσουμε προς μια άλλη αρχιτεκτονική ενσώματη, μαζί με την διατομική οικολογία, ενάντια στον καπιταλισμό. Ήταν οι γυναίκες αυτές που φύτευαν και φύλαγαν πάντα τους σπόρους.
ελένη τζιρτζιλάκη