Οι Δημόσιες Αναγνώσεις MEMORIA. Φωνές μες στη σιωπή των ιστοριών των γυναικών στο ΕΜΣΤ συμπληρώνουν το έργο ΜΕΜΟRΙΑ. Γυναίκες στο Βουνό, Τετράδιο 1, Τετράδιο 2, της έκθεσης «Θεωρήματα 2: Περί Ιστορίας» της AICA Hellas στο ΕΜΣΤ (επιμελητική πρόταση Μπίας Παπαδοπούλου). Πρόκειται για δύο artist’s books που αναπλάθουν με συναρπαστικό τρόπο τις βιογραφίες 14 νέων γυναικών, μαχητριών του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδος στη Δυτική Κρήτη. Το Τετράδιο Ι περιλαμβάνει ντοκουμέντα από τον Τύπο της εποχής, συγκλονιστικά κείμενα της Τζιρτζιλάκη για τις ζωές των ηρωίδων της –που προέκυψαν μετά από ενδελεχή έρευνα σε ιστορικά αρχεία και εμπλουτίστηκαν από προφορικές μαρτυρίες–, καθώς και φωτογραφίες-πορτρέτα όσων ανταρτισσών κατάφερε να εντοπίσει. Προσφέρει στον αναγνώστη/θεατή μια διαπεραστική εικόνα του βίαιου εμφυλιακού τοπίου και της επαναστατημένης γυναικείας ιδιοσυγκρασίας. Το Τετράδιο ΙΙ, με υπότιτλο Το ταξίδι, φτιαγμένο ειδικά για την έκθεση, περιέχει ζωγραφιές της καλλιτέχνιδος, ψυχογραφήματα των γυναικών που βγήκαν στο βουνό και μεταμορφώθηκαν «στο δύσβατο ταξίδι τους σε αγρίμια, σε άνθη, σε πουλιά». Κοινό νήμα, η βαθιά ανθρώπινη ματιά στα οδυνηρά συμβάντα.
Στη δράση Φωνές μες στη σιωπή, το τρίτο μέρος μιας αισχύλειας τραγωδίας, τα εικαστικά τετράδια της Τζιρτζιλάκη παίρνουν σάρκα και οστά καθώς οι ιστορίες των γυναικών αυτών ζωντανεύουν. Οι 6 γυναίκες περφόρμερ –ξυπόλητες, όπως οι αντάρτισσες που δεν είχαν καν άρβυλα στο απόκρημνο βουνό– διασκορπίζονται πάνω στα καθίσματα του αμφιθεάτρου και μπρος από αυτά, ανατρέποντας την παραδοσιακή έννοια και λειτουργία της θεατρικής σκηνής. Φορούν μαύρες μπλούζες, παραπέμποντας στην απώλεια και το πένθος. Σε όρθια στάση –όπως και το περιορισμένο λόγω πανδημίας κοινό που τις παρακολουθεί από κάτω–, κρατούν στα χέρια τους τα κείμενα των αναγνώσεων, προτάσσοντας στους θεατές τις φωτογραφίες των ανταρτισσών ή μια κενή σελίδα στις περιπτώσεις που δεν διασώθηκε ούτε η μορφή τους. Οι φωνές ηχούν στον χώρο, η μια μετά την άλλη, ρυθμικά, γεμάτες εκφραστικούς χρωματισμούς και άπλετο συναίσθημα. Ανασύρουν από τη λήθη άγνωστες, προσωπικές, τραγικές ιστορίες που συγκροτούν τελικά τη συλλογική Ιστορία του τόπου.
Από τις σελίδες του δεύτερου χειροποίητου τετραδίου ξεπηδούν οι ζωγραφιές της Τζιρτζιλάκη˙ μεταστοιχειώνονται αλχημικά σε μέρος του σκηνικού της δράσης. Προβάλλονται στον χώρο σαν γιγάντια ίχνη στον τοίχο και πάνω στο αμφιθέατρο: άγρια, ματωμένα ζώα, σύμβολα των μεταμορφωμένων πρωταγωνιστριών της ελληνικής εμφύλιας Ιστορίας˙ και ο ζωγραφικός χάρτης της Δυτικής Κρήτης με τις φωτογραφίες των ηρωίδων και τις χαρτογραφημένες διαδρομές τους (Τετράδιο Ι). Τα καθίσματα και τα σκαλιά του αμφιθεάτρου κατακερματίζουν τις εικόνες, μαγικά μεταστοιχειώνοντας την ξύλινη θεατρική κατασκευή σε ιδιότυπο τρισδιάστατο καμβά. Οι διαδοχικές, διασπασμένες ζωγραφιές απλώνονται στον χώρο, σκαρφαλώνουν σαν ερίφια στα διαφορετικά επίπεδα του θεάτρου, διαχέονται σαν ανοιχτές πληγές!
Στη δράση MEMORIA. Φωνές μες στη σιωπή στο ΕΜΣΤ, η Τζιρτζιλάκη προσθέτει χορευτική κίνηση. Ντυμένη στα λευκά, συμβολικά παραπέμποντας στα Λευκά Όρη της Κρήτης, η Δανάη Μανωλέσου κινείται αργά στη θεατρική σκηνή με μια ανείπωτη εκφραστικότητα. Ερμηνεύει μέσα από την κίνηση και τους παλμούς του σώματός της τις σπαρακτικές ιστορίες των ασυμβίβαστων γυναικών που πάλεψαν για την ελευθερία και για ένα άπιαστο όνειρο. Για ένα καλύτερο και δικαιότερο μέλλον. Το σώμα της συλλαμβάνει θραύσματα των προβαλλόμενων εικόνων και χρώματα από τις ζωγραφιές, τα ρούχα της βάφονται κόκκινα καθώς συμβολικά πλημμυρίζει αίμα. Η παρουσία της λειτουργεί διαδραστικά, ενεργοποιώντας τον περίγυρο. Οι κινήσεις του κορμιού της καταγράφονται σαν σκιές στον χώρο˙ επικαλύπτουν τμηματικά τις άυλες προβολές και συνομιλούν ταυτόχρονα με την υποβλητική παρουσία των λοιπών περφόρμερ.
Αφορμή για αυτή την τριλογία υπήρξε το περιπατητικό αφιέρωμα της Τζιρτζιλάκη στο Σιδεροπορτί Κρήτης το 2015, για τη θεία της, αδελφή της μάνας της, Νίτσα-Ελένη Παπαγιαννάκη, με το ψευδώνυμο Ηλέκτρα. Η Ηλέκτρα εντάχθηκε στο Δημοκρατικό Στρατό της Δυτικής Κρήτης το 1947 και σκοτώθηκε σε συμπλοκή με τον Κυβερνητικό Στρατό Ελλάδος λίγο πριν τη λήξη του Εμφυλίου Πολέμου. Στη μνήμη της η καλλιτέχνις φέρει το όνομά της: Ελένη.
Το παραπάνω εγχείρημα, ένα συλλογικό προσκύνημα στον τόπο της φονικής μάχης, ώθησε την Τζιρτζιλάκη να ανιχνεύσει αντίστοιχες ιστορίες γυναικών-συνοδοιπόρων της Ηλέκτρας για να συνθέσει ένα ολοκληρωμένο αφήγημα για τον Εμφύλιο στην Κρήτη και να αναδείξει παράλληλα, με ιδιαίτερο τρόπο, τον ανατρεπτικό ρόλο της γυναίκας σε αυτόν.
Στη δράση MEMORIA. Φωνές μες στη σιωπή, το τραυματικό βίωμα μεταστοιχειώνεται σε ιερή τελετουργία, σε συμμετοχική πράξη επούλωσης της προσωπικής και οικογενειακής πληγής. Η πρωτότυπη ιστορική έρευνα μεταλλάσσεται σε ένα σπαρακτικό αντι-θέαμα γύρω από τη συλλογική μνήμη των Ελλήνων.
Υ.Γ: Στο πέρας κάθε ανάγνωσης, η εκάστοτε περφόρμερ τοιχοκολλά φωτογραφίες των πρωταγωνιστριών ως αντιστασιακές αφίσες στον κεντρικό τοίχο του αμφιθεάτρου που, κατά κανόνα, φιλοξενεί τις προβολές. Έτσι στήνεται ένα εφήμερο αντι-μνημείο για τις γυναίκες που σκοτώθηκαν στη μάχη, εξορίστηκαν ή φυλακίστηκαν αλλά και για τις λιγοστές γυναίκες που επιβίωσαν και ηθελημένα μετά βυθίστηκαν στη σιωπή.
Μπία Παπαδοπούλου
Η δράση πραγματοποιήθηκε την Τετάρτη 21 Οκτωβρίου 2020, ώρα 18.00, στο Αμφιθέατρο της Αίθουσας Περιοδικών Εκθέσεων (-1) ΕΜΣΤ
Σύνθεση, έρευνα και συγγραφή: Ελένη Τζιρτζιλάκη
Αναγνώσεις: Νατάσα Νταϊλιάνη, Παγώνα Ζάλη, Μαγδαληνή Κρυσταλλινού, Μυρτώ Μπελοπούλου, Βασιλική Νομίδου, Ελένη Τζιρτζιλάκη
Κίνηση: Δανάη Μανωλέσου
Υπεύθυνη προβολής: Χριστίνα Κάτσαρη
Ζωγραφιές: Ελένη Τζιρτζιλάκη
Οι 14 γυναίκες που ακούστηκαν οι ιστορίες του είναι οι:
Ξένια ή Ξενούλα Αθανασάκη, Ανδριανή Καταρτζόγλου, Βαγγελιώ Κλάδου ή Βαγγέλα Μαρία, Παγώνα Κοκοβλή Κατερίνα, Μαρία Λεδάκη ή Μαρίκα, Κούλα Μαραθάκη, Μαρία Μποράκη-Μαριώ ή Μαρίκα Δασκάλα, Ελένη Ξερογιαννάκη, Ελένη Νίτσα Παπαγιαννάκη Ηλέκτρα, Αργυρώ Πολυχρονάκη, Ελευθερία Παπαδογιάννη, Γεωργία Σκευάκη ή Σκευογεωργία, Αντωνία Τρικουνάκη, Αθηνά Χανταμπή