Τα Προσφυγικά της Αλεξάνδρας, ένα αστικό κενό μετατρέπεται σε μια κατάληψη στέγης.
Της Ελένης Τζιρτζιλάκη
Το κείμενο έχει δημοσιευτεί στην αγγλική γλώσσα στην έκδοση Without a proper noun, Laura Lovatel- Federica Menin, Lupo Burtscher, Bolzano, November, 2014
Στην Αθήνα η κρίση μαζί με την κατάσταση εξαίρεσης[1] αυξάνει τη δημιουργία αστικών κενών, καθώς καθημερινά νέοι χώροι εγκαταλεiπονται. Κενά εγκαταλειμμένα οικόπεδα με ασαφές ιδιοκτησιακό καθεστώς, αναξιοποίητοι αρχαιολογικοί χώροι που δεν έχουν γίνει ακόμη ανασκαφές, εγκαταλειμμένα εργοστάσια, εγκαταλειμμένα κτίρια γραφείων, στοές που συχνά βρίσκονται στο κέντρο της πόλης, κενά καταστήματα, εγκαταλειμμένα δημόσια κτήρια όπως θέατρα, σχολές και άλλα. Συχνά αστικό κενό μπορεί να είναι μια περιοχή ολόκληρη, όπως αυτή που συνορεύει με την Ομόνοια, γύρω από την πλατεία Θεάτρου η μια γειτονιά όπως τα Προσφυγικά της λεωφόρου Αλεξάνδρας.
Άλλοτε αόρατοι οι χώροι αυτοί, «απροσδιόριστα τοπία», που η πόλη μέσα στους μετασχηματισμούς της παράγει,[2] τώρα μετατρέπονται σε χώρους ορατούς, ρευστούς και απρόβλεπτους καθώς μεταβάλλονται και αποκτούν ιδιαίτερη σημασία ως «χώροι εν δυνάμει», μέσα από εφήμερες χρήσεις στην Αθήνα της κρίσης. Αποτελούν καταφύγια για αυτούς-ες που βρίσκονται σε συνθήκες εκτάκτου ανάγκης, για αυτούς-ες που ζουν τη γυμνή ζωή. Γίνεται σαφής η πολιτική διάσταση τους, τονίζεται όμως και η σημασία του να παραμείνουν σε ένα καθεστώς ασάφειας και απροσδιόριστης συνθήκης και να συνεχίσουν να αποτελούν «αστικά κενά σε χρήση» «χώροι εν δυνάμει» μακριά από οποιαδήποτε νομιμοποίηση και σαφή προσδιορισμό χρήσης .
Αποτελεί μια νέα κατάσταση στην Αθήνα η αύξηση των αστικών κενών και η ποικίλη χρήση τους από τους περιπλανώμενους της πόλης, από τους χωρίς χαρτιά, άστεγους-ες, αυτούς-ες που ζουν σε συνθήκες επισφάλειας, από κινήματα και πολιτικές ομάδες της πόλης, από ακτιβιστές καλλιτέχνες. Οι δράσεις αυτές στα αστικά κενά δείχνουν νέες μορφές ζωής μέσα από το σώμα που συμμετέχει ενεργά. Το να αναρωτηθείς για το ίδιο το σώμα σημαίνει το να βάζεις ένα ερωτηματικό πάνω στο πώς λειτουργεί το πεδίο της βιοπολιτικής.[3] Αυτό που συμβαίνει είναι ότι συχνά τα σώματα ευάλωτα στην Αθήνα αρνούνται την εξαίρεση και αναζητούν άλλες συνθήκες .Εκεί που είναι αντικείμενα της πολιτικής ελέγχου μπαίνουν στον χώρο της πολιτικής,των κινήσεων,των χειρονομιών.Τα σώματα τότε εκφράζουν μια αντίθεση, μια μορφή συμπαράστασης.Αυτό εκφράζεται μέσα απο τις διαδηλώσεις, τη δημιουργία κοινοτικών κήπων,τις καταλήψεις.Το να αναρωτηθείς για το ίδιο το σώμα είναι σαν να βάζεις ερωτηματικά στο πεδίο της βιοπολιτικής..[4]
Για την παρεμπόδιση αυτών των νέων «εν δυνάμει χώρων» αυξάνεται η αυταρχική συμπεριφορά, η στρατικοποίηση του δημόσιου χώρου μέσα από επιχειρήσεις όπως ο Ξένιος Ζεύς, ο βίαιος ανασχεδιασμός της Αθήνας μέσα από μελέτες για το κέντρο της πόλης τύπου Rethinking. Το Rethinking Athens προτείνει τον μετασχηματισμό του κέντρου μέσα από ένα βουλεβάρτο, την Πανεπιστημίου, μια ιδέα που ελάχιστα σχετίζεται με τη σημερινή Αθήνα, πόλη που διαμορφώθηκε μέσα από προσθέσεις και αφαιρέσεις που χαρακτηρίζεται από μία γοητευτική αταξία, ως μεσογειακή πρωτεύουσα. [5]
Μπορεί να θεωρηθεί ως μια συμβολή των αστικών κινημάτων της πόλης και των συνελεύσεων γειτονιών και των κατοίκων που αφορά τον μετασχηματισμό των αστικών κενών στο «τρίτο τοπίο»[6]που ξεκίνησε πριν τη κρίση από τις κινητοποιήσεις του 2008 και συνεχίζεται, καθώς και μια νέα χωρική κουλτούρα[7] που αναπτύσσεται στην Αθήνα, η δημιουργία πάρκων σε αστικά κενά, όπως το πάρκο Ναυαρίνου σε κενό οικόπεδο στα Εξάρχεια, το πάρκο Κύπρου και Πατησίων σε χώρο που επρόκειτο να μετατραπεί σε πάρκινγκ, και σε άλλα αστικά κενά της πόλης όπως ο κήπος της οδού Ασωμάτων. Πρόκειται για αναξιοποίητο αρχαιολογικό χώρο κοντά στο Θησείο που είχε μετατραπεί σε αστικό κήπο από τη κίνηση κατοίκων της γειτονιάς του Ψυρρή τον χειμώνα του 2012. Επιθυμούσαμε, να είναι ένας χώρος που να μπορούν να συμμετέχουν και να συνευρίσκονται οι διαφορετικότητες της πόλης, να καλλιεργούν και μέσα από την επαφή τους με τα φυτά και το χώμα, ν’ αλλάζουν την επιθετική συμπεριφορά που η πόλη τους έχει μάθει, να εξασφαλίζουν φρέσκια τροφή με τα ίδια τους τα χέρια. Διαθέσιμα κενά οικόπεδα υπήρχαν στην περιοχή μόνο αυτά που ήταν αρμόδια η Αρχαιολογική Υπηρεσία. Ήταν οικόπεδα εγκαταλειμμένα χωρίς περίφραξη, στα οποία ήταν άγνωστο ποτέ θα γινόταν οι ανασκαφές.
Συμμετείχε η ομάδα που ασχολείται με τη φυσική καλλιέργεια “Νέα Γουινέα” και πολλοί που είχαν μάθει για την πρωτοβουλία αυτή από την κίνηση κατοίκων και από το διαδίκτυο .
Το οικόπεδο καθαρίστηκε από τα αγριόχορτα, οι πέτρες γίναν λόφοι, σβόλοι με σπόρους φυτεύτηκαν σε κύκλο, σκεπάστηκαν με άχυρο, σπόροι φυτεύτηκαν σε γλαράκια, έγινε το κόμποστ. Φροντίσαμε στις φυτεύσεις μας να μην ξεπεράσουμε τα 0.40 εκατοστά ώστε να μην προξενήσουμε φθορές στα αρχαία. Ήρθαμε σε επικοινωνία με την αρχαιολογική υπηρεσία. Στο λαχανόκηπο προσπαθήσαμε να έχουν πρόσβαση όλοι και όλες να μπορούν να φυτεύουν, να απολαμβάνουν τη φρέσκια τροφή, να βοηθήσει στην επικοινωνία, να έρχονται τα παιδιά της γειτονιάς και πιο συγκεκριμένα απο το γειτονικό δημοτικό σχολείο να μαθαίνουν να καλλιεργούν τη γη. Τον Αύγουστο του 2012 η αρμόδια Εφορία Αρχαιοτήτων κατέστρεψε τον κήπο ξεριζώνοντας τα φυτά.
Το κηπάκι της οδού Τσαμαδού στα Εξάρχεια αποτελεί ένα άλλο αστικό κενό σε χρήση, «χώρος εν δυνάμει» που βρίσκεται απέναντι από το Στέκι μεταναστών, και αποτελεί χώρο συζήτησης, αναψυχής για τους μετανάστες και άλλες ομάδες της πόλης. Ανάμεσα στα αστικά κενά του κέντρου της Αθήνας, το εγκαταλειμμένο θέατρο Εμπρός παλιό τυπογραφείο, ενεργοποιήθηκε το 2011 από τη κίνηση Μαβίλη και από την κίνηση κατοίκων της περιοχής και στη συνέχεια λειτουργεί ως κατάληψη με γενική συνέλευση κάθε Κυριακή και εκφράζει την έννοια του κοινού αγαθού στο κέντρο της πόλης. Είναι ένας «χώρος εν δυνάμει» για την έκφραση των καλλιτεχνικών, κοινωνικών, πολιτικών αναζητήσεων της πόλης .
Τα Προσφυγικά της Λεωφόρου Αλεξάνδρας είναι μια γειτονιά που συνθέτουν ένα ιδιαίτερης σημασίας αστικό κενό. Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον των Προσφυγικών ως αστικό κενό εστιάζεται στην τοπογραφία, τη σύνδεση τους με τη συλλογική μνήμη της πόλης, ότι πρόκειται για κατάληψη στέγης στο μεγαλύτερο μέρος της από πρόσφυγες. Η γειτονιά των προσφυγικών αποκτά ιδιαίτερη σημασία στο αστικό αφήγημα της Αθήνας της κρίσης, καθώς αποτελεί χώρο και χρόνο «εν δυνάμει» που επαναεφευρίσκεται συνεχώς, με ιδιαίτερη δυναμική στην οποία συμβάλλουν οι πρωτοβουλίες της συνέ Ναυ να υπερασπιστούν τ κάποιων . Απο τη στιγμλευσης.
Εκφράζεται εδώ αυτό που έλεγε άλλοτε ο Αριστομένης Προβελέγγιος στις συζητήσεις μας «Τα κενά να γεμίσουν να γίνουν φωλιές». Οι σημερινοί κάτοικοι είναι κυρίως καταληψίες (από το Αφγανιστάν, τη Συρία, την Αφρική, αλλά και την Ελλάδα), λίγοι ιδιοκτήτες που έχουν απομείνει και λίγοι ενοικιαστές.
Όσον αφορά την τοπογραφία, τα Προσφυγικά αποτελούν σήμερα μια «τρύπα» στον πυκνό αστικό ιστό της Λ. Αλεξάνδρας. Η συλλογική μνήμη της πόλης-Αθήνας εκφράζεται στα ίδια τα κτίρια, καθώς υψώνονται εκεί ως μια ετεροτοπία, ως διαφορετικός χωροχρόνος, ανάμεσα σε κρατικά κτίρια, πολυκατοικίες της αντιπαροχής και το γήπεδο.
Η γειτονιά των Προσφυγικών χτίστηκε το 1933-35, για να στεγάσει κάποιους από τους πρόσφυγες του 1922. Πρόκειται για οκτώ πολυκατοικίες (228 διαμερίσματα), που διατάσσονται επάλληλα και παράλληλα στον άξονα της λεωφόρου Αλεξάνδρας. Αποτελούν αρχιτεκτονικό παράδειγμα πολυκατοικιών οργανωμένης δόμησης, καθώς οι αρχιτέκτονες Κίμων Λάσκαρης και Δημήτρης Κυριακός (υπάλληλοι της τεχνικής Υπηρεσίας του Υπουργείου Πρόνοιας) τις σχεδίασαν στις γραμμές του μοντέρνου κινήματος, χωρίς ίχνος διακόσμησης. Προσπάθησαν να καλύψουν και τότε ανάγκες ανθρώπων σε έκτακτη ανάγκη, εξασφαλίζοντάς τους στον ελάχιστο χώρο τις καλύτερες συνθήκες ηλιασμού, αερισμού, υπαίθριων και κοινόχρηστων χώρων.
Σήμερα ανάμεσα στα κτίρια που φέρουν έντονα τα σημάδια του χρόνου και των συμβάντων στην Αθήνα, βρίσκονται παιδιά που παίζουν, γυναίκες που πηγαινοέρχονται, ρούχα απλωμένα, άνθρωποι στα μπαλκόνια, ακούγεται ραδιόφωνο στις διαφορετικές γλώσσες . Παραφωνία είναι τα πολλά παρκαρισμένα αυτοκίνητα στον ελεύθερο χώρο.
Επάνω τους είναι χαραγμένες οι μνήμες του Δεκέμβρη του ’44 με τα σημάδια από τις σφαίρες, καθώς τότε πολλοί μαχητές του ΕΛΑΣ βρήκαν καταφύγιο εκεί, και οι πολυκατοικίες χτυπήθηκαν από τις οβίδες των Βρετανών από τον Λυκαβηττό. Συνδεδεμένα με ισχυρές μνήμες της Αντίστασης στην Αθήνα, καθώς αντάρτες της πόλης συνέχισαν εκεί να αγωνίζονται και να ζουν εκεί για την υπεράσπιση της πόλης.
Τα διαμερίσματα κατοικούνται ξανά μέσα από ελάχιστες επεμβάσεις κατοίκησης διατηρώντας το χαρακτηριστικό τους ως «χώροι εν δυνάμει». Είναι φωλιές όπου φωλιάζουν άνθρωποι, άνθρωποι που γνωρίζουν όπως τα πουλιά, ότι μπορεί να βρεθούν σύντομα κάπου αλλού.
Οι σημερινοί πρόσφυγες μαζί με τους ελάχιστους ιδιοκτήτες σε συνεργασία με τη συνέλευση, συντηρούν τα κτίρια. Και χωρίς αυτούς και αυτές, ίσως να μην υπήρχαν, γιατί παρά την απόφαση του ΚΑΣ (2009) να θεωρηθούν διατηρητέα και να μην γκρεμιστούν είχαν μείνει στη τύχη τους, ίσως και για να φθαρούν από την εγκατάλειψη και να γκρεμιστούν. “H δική μας αφήγηση για τη γειτονιά των προσφυγικών μιλά για τον αγώνα για επιβίωση και αξιοπρέπεια. Βασική προτεραιότητα της συνέλευσης είναι να ζωντανέψει τη γειτονιά και να την επαναπροσδιορίσει ως μια κατειλημμένη κοινότητα»[8].
Η περιοχή, εδώ και χρόνια, αποτελεί ένα από τα πιο προσφιλή κομμάτια για τις κατασκευαστικές εταιρείες και τα μελλοντικά «σχέδια gentrification» της πόλης. Από το 1986, η ευρύτερη περιοχή των Κουντουριώτικων, στην οποία εντάσσονται, είχε θεσμοθετηθεί ως περιοχή ανάπλασης από το Ρυθμιστικό Σχέδιο της Αθήνας. Τότε έγιναν οι πρώτες απόπειρες για ανταλλαγή των Προσφυγικών με άλλες κατοικίες, καθώς η Λεωφόρος Αλεξάνδρας είχε ήδη διαμορφωθεί σε κεντρικό άξονα της πόλης, οι οποίες συνάντησαν την αντίσταση των κατοίκων. Το 2001, με το πρόσχημα των Ολυμπιακών Αγώνων, η Κτηματική Εταιρεία του Δημοσίου (ΚΕΔ), υπό την απειλή της κατεδάφισης των κτιρίων, με εκβιασμούς και ατομικό εκφοβισμό αγόρασε 137 διαμερίσματα. Οι κάτοικοι κλήθηκαν να μεταβιβάσουν «οικειοθελώς», προς το Δημόσιο, τα τυχόν εμπράγματα δικαιώματά τους επί του διαμερίσματος που τους ανήκει, αλλιώς απειλούνταν με «αναγκαστική απαλλοτρίωση». Άλλα 40 απαλλοτριώθηκαν το 2003 από το τότε ΥΠΕΧΩΔΕ (ΥΠΕΚΑ) στο πλαίσιο των σχεδίων «ανάπλασης», που περιλάμβαναν τη «βύθιση» της Αλεξάνδρας, ενώ τα υπόλοιπα 51 παραμένουν στους ιδιοκτήτες τους. Σκοπός όλης της επιχείρησης, ήταν να κατεδαφιστούν τα 6 από τα 8 μπλοκ πολυκατοικιών και να δημιουργηθεί υποτίθεται «ελεύθερος χώρος πρασίνου» – σχέδιο που ακυρώθηκε μετά από προσφυγή στο ΣΤΕ των κατοίκων των Αμπελοκήπων και της Αρχιτεκτονικής σχολής της Αθήνας. Σημαντική, στους αγώνες αυτούς, ήταν η συμβολή της αρχιτέκτονος Άννης Βρυχέα. Το 2000, ένα μέρος των ιδιοκτητών και ευαισθητοποιημένοι πολίτες έκαναν προσφυγή στο Συμβούλιο Επικρατείας και πέτυχαν το ΚΑΣ να τα χαρακτηρίσει σύγχρονο μνημείο, διατηρητέο σύνολο. Έτσι, αν και στο μεγαλύτερο μέρος είχαν εγκαταλειφθεί, μπλοκάρεται η κατεδάφισή τους. Το 2004 η πρόσοψη των Προσφυγικών καλύφθηκε με ένα μεγάλο πανί, για να μη φαίνονται στην φτιασιδωμένη εικόνα των Ολυμπιακών. Τα ακατοίκητα διαμερίσματα άρχισαν να καταλαμβάνονται σιγά σιγά από εκτοπισμένους της πόλης: πρόσφυγες, άστεγους, άνεργους. Διαφορετικοί άνθρωποι βρίσκονται μαζί. Εδώ και τρία χρόνια λειτουργεί η συνέλευση των κατειλημμένων προσφυγικών. Τα Προσφυγικά αποτελούν κέντρο αγώνα, αυτοοργάνωσης, αλληλεγγύης καθώς μεταξύ του φαντασιακού και της υλικής πραγματικότητας, η έννοια της κοινότητας επαναπροσδιορίζεται, καθώς η γειτονιά μετεξελίσσεται σε κοινότητα, αλλά και παράδειγμα μιας «εν δυνάμει» «τρίτης κατοίκησης» στην Αθήνα.
Πρόκειται για μια διεκδίκηση στην πόλη, στη γεωγραφία των αγώνων αυτού του «εν δυνάμει χώρου» που λειτουργεί μέσα από την αυτοδιαχείριση. Κάθε εβδομάδα γίνεται η συνέλευση. Λειτουργούν φούρνος, κοινωνικό ιατρείο, συλλογική κουζίνα, εργασίες συντήρησης, φροντίδα για τους ασθενείς.
Στις 11 Μαρτίου 2014, 138 διαμερίσματα των Προσφυγικών παραχωρήθηκαν στο ΤΑΙΠΕΔ, με σκοπό την πώλησή τους. Σύντομα οι κάτοικοι, που είναι και τώρα οι περισσότεροι πρόσφυγες, θα χρειαστεί να αγωνιστούν και να μην παραδώσουν τα σπίτια τους. Θα χρειαστεί ένα πλατύ μέτωπο υπεράσπισης.
Η κατάληψη στέγης στα Προσφυγικά αποτελεί μια δυναμική συνθήκη, εντάσσεται στους αγώνες για την κατοικία, στο δικαίωμα για την κατοικία και τη γειτονιά, στο δικαίωμα στη ζωή για εκείνους κι εκείνες που τους εμποδίζουν να ζήσουν, και τους καταδικάζουν στη «γυμνή ζωή». Καλούμαστε, στις παρούσες συνθήκες, να υπερασπιστούμε το παρελθόν και το παρόν των Προσφυγικών ως κατοίκηση προσφύγων, άλλοτε και τώρα, τους ανθρώπους που ζουν εκεί. αποψεις οπ υν που κατοικείται αει μουσειο προσφυγων αλλ Ο χώρος αστικό κενό -συλλογική κατοίκηση-κατάληψη αποτελεί ένα κοινωνικό και πολιτισμικό εργαστήρι νέων χωρικών σχέσεων και αυτοθέσμισης της φαντασιακής κοινότητας. Δράσεις όπως το Αντιφασιστικό Φεστιβάλ Παραστατικών [9]τεχνών 27,28,29 Ιουνίου 2014 αναδεικνύουν τη σημασία του χώρου στο αφήγημα της σημερινής Αθήνας. Η δράση «Συμμετοχικός σχεδιασμό παιδικής χαράς με ανακυκλωμένα υλικά και φυτεύσεις» έγινε στα πλαίσια του Φεστιβάλ από την ομάδα Σαλιγκάρι και από τη Νομαδική Αρχιτεκτονική [10], στον κενό χώρο ανάμεσα στις πολυκατοικίες σε συνεργασία με τη συνέλευση ξεκίνησε κατά τη διάρκεια του Αντιφασιστικού και επιθυμούμε να συνεχιστεί . Κατά τη διάρκεια της διήμερης δράσης ζωγραφίσαμε -φανταστήκαμε –εξερευνήσαμε με τα παιδιά τι θα θέλανε στον ελεύθερο χώρο ανάμεσα στα κτίρια στην οδό Ορεστιάδας, που είναι και ο χώρος που από μόνα τους συγκεντρώνονται και παίζουν. Δουλέψαμε πάνω σ ένα χαλί με χρώματα, παλέτες, χαρτόνια, μολύβια. Τα παιδιά ήταν από το Αφγανιστάν, τη Τουρκία, τη Συρία. Τη δεερη μερα αρχισαμε να κατασκευαζουμε τον δρακο…και φυτεψαμε τα δενδρα….ύτερη μέρα με ανακυκλωμένα λάστιχα αυτοκινήτων αρχίσαμε να κατασκευάζουμε ένα δράκο-παιχνίδι …και φυτέψαμε τα δένδρα….Σκεφτόμαστε η παιδική χαρά να γίνει με ελάχιστες επεμβάσεις στο χώρο από ανακυκλωμένα υλικά ώστε να συνεχίσει να είναι «εν δυνάμει», αναδεικνύοντας την διαφορετικότητα του χώρου.
Κατά τη γνώμη μου, οι δράσεις αυτού του είδους που αναδεικνύουν τη δυναμική του χώρου και τις ιδιαιτερότητες του κάνουν πιο δυνατή την κοινότητα και την κατάληψη απέναντι σε αυτό που έρχεται, εντείνουν το δικαίωμά στον χώρο και στην πόλη, κάνουν φανερό ότι ο αγώνας επιβίωσης των αστικών κενών στην Αθήνα και η μετατροπή τους σε «εν δυνάμει» χώρους της πόλης αφορά άμεσα πλέον την αρχιτεκτονική και την τέχνη. Η αρχιτεκτονική και η τέχνη μπορούν να συμβάλλουν στη δημιουργία επιτελεστικών δράσεων εναλλακτικών στα κυρίαρχα σχήματα , έτσι το πολιτικό γίνεται επιτελεστικό, και διεκδικείται μια άλλη συμβίωση στην πόλη.
Η Ελένη Τζιρτζιλάκη είναι αρχιτέκτων, community artist (nomadikiarxitektoniki.net)
[1] Altissima poverta ,Giorgio Agamben Neri Pozza 2012
[2] Η ομάδα Αστικό Κενό με τις δράσεις της επεσήμανε τη σημασία τους και αποκάλυπτε τη δυναμική τους . Οι δράσεις περιελάμβαναν περπάτημα, ανάγνωση κειμένων και άλλες απλές καθημερινές δραστηριότητες και οργανώθηκαν από την ομάδα σε επιλεγμένες τοποθεσίες. Με την παρουσία τους στους τόπους αυτούς, τα μέλη της ομάδας Αστικό Κενό καλούσαν τους πολίτες να δραστηριοποιηθούν σε αυτές τις εγκαταλειμμένες περιοχές της πόλης. Τα αστικά κενά, χώροι οι οποίοι βρίσκονται συνήθως σε μία διφορούμενη νομική κατάσταση, μέσα από τις δράσεις αλλάζουν χρήση και μετασχηματίζονται σε χώρους διαπροσωπικής επαφής και επικοινωνίας. Με αυτή την «εφήμερη κατοίκηση», το Αστικό Κενό θέτει σε δοκιμασία τη σχέση των τόπων με τους πολίτες και την αστική ζωή. Στην Ομάδα Αστικό Κενό συμμετείχαν: Φοίβη Γιαννίση (αρχιτέκτων), Τζίμης Ευθυμίου εικαστικός), Λία Καναγκίνη (αρχιτέκτων), Νίκος Καζέρος (αρχιτέκτων), Ζήσης Κοτιώνης (αρχιτέκτων), Πάνος Κούρος (εικαστικός), Ζάφος Ξαγοράρης (εικαστικός), Χριστίνα Παρακεντέ (αρχιτέκτων), Ελένη Τζιρτζιλάκη (αρχιτέκτων), Χαρίκλεια Χάρη .
Αστικό κενό ,δράσεις 1998-2005, εκδόσεις futurα 2007
[3] Judith Butler ,A chi spetta una buona vita, nottetempo, 2013
[4] Ελενη Τζιρτζιλάκη ,Άσυλο Αστέγων, Αυγή Ενθέματα ,30 Μαρτίου 2014
[5] 3. Χρήστος Φιλιππίδης,Πόλη, Κρίση και Πυρωμένο Σίδερο,εκδόσεις Futura ,2014
[6] Tρίτο τοπίο. Ο όρος χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά από τον Gille Clement το 2005. O Clement αναφέρεται στα αστικά κενά που μπορούν να ορίσουν το Τρίτο Τοπίο. Είναι σημαντικό το Manifesto του Τρίτου Τοπίου. Μιλά για την βιοδιαφορετικότητα, τον πλανητικό κήπο, τον κήπο εν κινήσει.
[7]Cultura Spaziale, Macao 3 jugno 2014, tavola rotonda.
[8] Τα Προσφυγικά της λεωφόρου Αλεξάνδρας, Συνέλευση Κατειλημμένων προσφυγικών (ΣΥ.ΚΑ.ΠΡΟ) , από το τεύχος
[9] [9] http://antifaperformingarts.wordpress.com/ , antifasistikofestivalparastatikontehnon
[10] nomadikiarxitektoniki.net
[10] http://saligari.espivblogs.net/