της Ελένης Τζιρτζιλάκη.
Δημοσιεύτηκε στα “Ενθέματα”, 30/3/2014
«Στη χειρότερη κατάσταση είναι όπως πάντα εκείνοι που δεν έχουν επιλογή. Kατοικούν, αν όχι σε εξαθλιωμένες φτωχογειτονιές, σε μπαγκαλόους που αύριο κιόλας μπορεί να είναι καλύβες, τροχόσπιτα, αυτοκίνητα, κατασκηνώσεις, υπαίθρια καταλύματα. Το σπίτι έχει παρέλθει […] Δεν υπάρχει σωστή ζωή μέσα στην ψεύτικη».
Theodor Αdorno, «Άσυλο Αστέγων», Μinima Moralia
(μετ. Λευτέρης Αναγνώστου, εκδ. Aλεξάνδρεια)
Στις σημερινές συνθήκες της βιοπολιτικής και της «γυμνής ζωής» (Τζόρτζιο Αγκάμπεν) δεν δίνεται η ίδια αξία σε όλες τις ζωές. H πόλη της Αθήνας είναι αντιπροσωπευτική αυτής της συνθήκης, όπου «δεν υπάρχει σωστή ζωή μέσα στην ψεύτικη». Κι αυτό ακριβώς επιβεβαιώνεται στο κέντρο της, με τους άστεγους, την επαιτεία, τους πλειστηριασμούς. Κάποιες ζωές δεν θεωρούνται ζωές, καθώς απειλούνται καθημερινά από τον «Ξένιο Δία», συλλαμβάνονται, οδηγούνται σε αστυνομικά τμήματα και αργότερα, συχνά, στα κέντρα κράτησης. Τι κι αν ανάμεσά τους βρίσκονται πρόσφυγες πολέμου… Ο χώρος είναι ασυνεχής και συνεχώς απειλούμενος, όπως και οι κάτοικοί του. Οι συνθήκες σωματοποιημένες όσο ποτέ. Σύνορα, εμφανή ή αόρατα, μπαίνουν συνεχώς στον χάρτη της πόλης μέσα από τον «Ξένιο Δία» και το πρόγραμμα «Θέτις».
Οι κινητοποιήσεις εμποδίζονται με βία, μια βία με την οποία πλέον η κυβέρνηση χειρίζεται το σώμα της πόλης και τα σώματα των διαδηλωτών. Κάποιες ζωές δεν θεωρούνται ζωές. Κάποιες ζωές δεν έχουν δικαίωμα στην οδύνη ή στο πένθος. Η ιστορία των ανθρώπων που πνίγηκαν στο Φαρμακονήσι το απέδειξε. Οι διασωθέντες, φανερά συντετριμμένοι, διηγήθηκαν τις ιστορίες τους στη πλατεία Συνταγματος. Πώς μπορεί να λησμονήσει κανείς τα πρόσωπά τους;
Ο δημόσιος χώρος και τα ευάλωτα σώματα
Τα σώματα ευάλωτα, τρωτά, εκτεθειμένα στη δημόσια σφαίρα ρουφάνε αυτές τις επιδράσεις μιας πόλης σε συνθήκη εκτάκτου ανάγκης και επισφάλειας, ενώ πολλά κτίρια είναι άδεια, καθώς έχουν αγοραστεί για να «αξιοποιηθούν» την κατάλληλη στιγμή.
Στην άλλη όχθη, έχει ξεκινήσει το Reactivate Athens, μέρος του Rethink Athens, της «ανάπλασης του κέντρου της Αθήνας με άξονα την Πανεπιστημίου». Υπεύθυνοι, οι αρχιτέκτονες Alfredo Brillembourg και Ηumbert Κlumpner. Όπως δηλώνει το ίδιο το Reactivate, «θα αναλύσει κριτικά τη λειτουργία του κέντρου της Αθήνας, με σκοπό να αναγνωρίσει και να χρησιμοποιήσει τις προκλήσεις και τις δυνατότητες που κρύβονται στους πόρους που μένουν ανεκμετάλλευτοι (άδεια σπίτια και μαγαζιά) και στο ανθρώπινο δυναμικό της, άνεργοι, κάτοικοι, ώστε να αναπτύξει ένα νέο στρατηγικό όραμα για τη πόλη». Ωστόσο, πολλά είναι τα ζητήματα που τίθενται, λ.χ. ο συμμετοχικός χαρακτήρας, που αφορά τους κατοίκους, είναι προσχηματικός, καθώς η μελέτη και ο διαγωνισμός έχουν προηγηθεί.
Εδώ και χρόνια, αρχιτέκτονες, αρχιτεκτονικές ομάδες, κάτοικοι, μέσα από διαγωνισμούς, περιοδικά και συμμετοχικό σχεδιασμό πασχίζουν για το κέντρο της πόλης. Τώρα, μετά την εφαρμογή αυταρχικών μέτρων («Ξένιος Δίας», «Θέτις» κ.ά.), όταν ο δημόσιος χώρος και πολλά από τα κτίρια του κέντρου έχουν αδειάσει, καλείται αίφνης ένας Ελβετός αρχιτέκτονας (Brillembourg) με το επιτελείο του, που ποτέ στο παρελθόν δεν ασχολήθηκαν μ’ αυτήν, να «επανενεργοποιήσουν» την Αθήνα;
Μήπως, τελικά, στο πλαίσιο της μετααποικιακής συνθήκης της χώρας, χρειαζόταν μια αρχιτεκτονική από την κεντρική Ευρώπη για να «επανενεργοποιήσει» την Αθήνα; Το όλο εγχείρημα μας δημιουργεί την αίσθηση ενός gentrification project, καλυμμένου με εναλλακτικό λεξιλόγιο. Ας μην περάσει απαρατήρητη και η πρόσφατη κατάργηση της Εταιρείας Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων, φορέα που υλοποίησε αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς όπως ο διαγωνισμός για την πλατεία Μοναστηρακίου, τη μελέτη της Διον. Αρεοπαγίτου-Απ. Παύλου κ.ά. Το Reactivate είχε βρει, εκεί, πολλές αντίθετες φωνές.
Το Reactivate κάνει λόγο για «μειονοτικές ομάδες που καθίστανται ευάλωτες» — μη βλέποντας ότι δεν πρόκειται πια για «μειονοτικές ομάδες», αλλά για την πλειοψηφία των κατοίκων του κέντρου. Κι επίσης, «διαχείριση» (διαβάζω σε πρόσκλησή του) τίνος πράγματος άραγε; Της φτώχειας, της ανεργίας των αστέγων; Η Αθήνα, στον παγκόσμιο χάρτη των πόλεων, στη νέα συνθήκη που θέλει να εγκαθιδρύσει το Μνημόνιο επιβάλλεται να αλλάξει, με κάθε μέσο, ώστε να υποδεχτεί ένα άλλο είδος κατοίκων, αλλά και τον μαζικό τουρισμό — κι έτσι το gentrification του κέντρου είναι απαραίτητο.
Ρώμη-Βαρκελώνη-Αμβούργο-Αθήνα: κοινές διαδρομές
Δεν αξίζει μια τέτοια μοίρα στην πόλη μας και τους κατοίκους της. Βλέπουμε την Αθήνα να εντάσσεται στους αγώνες που γίνονται για τα δικαιώματα στον χώρο και στην πόλη σε όλη τη Ευρώπη, να συγγενεύει με πόλεις με πολλά κοινά χαρακτηριστικά όπως η Βαρκελώνη, η Ρώμη, η Κωνσταντινούπολη. Αγώνες που δημιουργούν και αναπτύσσουν το όραμα, που ξεπροβάλλουν πρωταρχικοί αναπτύσσοντας το φαντασιακό της πόλης μας και γενικότερα των πόλεων. «Κάθε πολιτικός μετασχηματισμός ξεκινάει από χωρικούς μετασχηματισμούς• η αστική επανάσταση ως χωρική επανάσταση φαίνεται αναγκαία», έγραφε ο Ανρί Λεφέβρ το 1970 (Urban Revolution).
Στις 19 Οκτώβρη 2013 στη Ρώμη η μεγάλη διαδήλωση έθιγε δύο καίρια ζητήματα: την κατοικία και το εισόδημα. Στην Ισπανία αναπτύσσονται ραγδαία οι αγώνες ενάντια στους πλειστηριασμούς. Η Plataforma de Afectados por la Hipoteca (PAH) είναι μια πλατφόρμα αυτοοργάνωσης για το δικαίωμα στην κατοικία, που γεννήθηκε στη Βαρκελώνη το 2009 και τώρα περιλαμβάνει 180 ομάδες σε όλη την Ισπανία. Στο Αμβούργο, μέσα από τη μετατροπή του σε global city, εμπορικό λιμάνι και οικονομικό πόλο της παγκόσμιας τεχνολογίας, στο πλαίσιο ενός gentrification της περιοχής, προσπάθησαν να κλείσουν το Rote Flora, ένα παλιό κτίριο της Όπερας που είχε καταληφθεί το 1989. Πολλοί μετανάστες αναγκάζονται να φύγουν από την περιοχή όπου ζουν από το 2005. Τα σπίτια κοστίζουν πια πολύ ακριβά, αν και υπάρχουν 2.000 άδεια διαμερίσματα και η οικοδόμηση συνεχίζεται. Το καλοκαίρι εκκενώνονται κοινοτικά κτίρια όπου στεγάζονταν πρόσφυγες και ανακοινώνεται ότι θα «αξιοποιηθεί» η περιοχή γύρω από το Rote Flora. Έτσι φτάσαμε στην εκρηκτική διαδήλωση στις 21 Δεκέμβρη. Πάνω από 7.000 διαδηλώνουν, ανάμεσά τους και το κίνημα Λαμπεντούζα-Αμβούργο, που αποτελείται κυρίως από Αφρικανούς πρόσφυγες. Η διαδήλωση αντιμετωπίζεται με βία, και το επόμενο διάστημα η αστυνομία εξαπολύει κύμα καταστολής στην περιοχή• ωστόσο, η εξέγερση συνεχίζεται στις όχθες του ποταμού.
Χρειάζεται λοιπόν στην Αθήνα να δούμε ξανά τη γεωγραφία του κεφαλαίου, καθώς και τη γεωγραφία των αγώνων. Χρειάζεται να αναστοχαστούμε πάνω στα «κοινά» και τις καταλήψεις που οι κάτοικοι της πόλης ενεργοποίησαν και όπου υλοποιείται ο συμμετοχικός σχεδιασμός: Θέατρο Εμπρός, Πάρκο Ναυαρίνου, Προσφυγικά της Αλεξάνδρας κ.ά.
Στην αδικία που διαπράττεται εις βάρος της Αθήνας, πρέπει να προτάξουμε τα σώματά μας. Αυτό έγινε σε πολλές μεγάλες διαδηλώσεις, που όμως πνίγηκαν στην καταστολή. Εκεί που τα σώματα είναι αντικείμενα της πολιτικής ελέγχου, φεύγουν από την αφόρητη καταπίεση και μπαίνουν στο χώρο της πολιτικής των δράσεων, των χειρονομιών. Σημαντικές είναι και οι σωματικές δράσεις στην πόλη, λ.χ. περφόρμανς, με τις οποίες τα σώματα εκφράζουν την αντίθεσή τους, μια άρνηση της εξαίρεσης ή μια μορφή συμπαράστασης. Κάθε συμπαράσταση εκφράζει μια πρακτική της αντίστασης, μια άρνηση της ομοιομορφίας μέσα από τις σωματικές εκφράσεις. Η αντίσταση αυτή συγκεντρώνεται όταν τα σώματα που εξαιρούνται τοποθετούνται στο δημόσιο και παράγουν δράσεις σωματικής άρνησης αυτής της συνθήκης ζωής. Αυτό εκφράζεται μέσα από τις διαδηλώσεις, τις καταλήψεις, τη δημιουργία κοινοτικών κήπων, δράσεις στον δημόσιο χώρο.
Οι δράσεις αυτές δείχνουν νέες μορφές ζωής. Το να αναρωτηθείς για το ίδιο το σώμα σημαίνει ότι βάζεις ένα ερωτηματικό στο πώς λειτουργεί το πεδίο της βιοπολιτικής (Τζούντιθ Μπάτλερ). Σημαίνει να αγωνίζεσαι, μέχρι τα σώματα να αποκτήσουν δύναμη και οι ζωές να γίνουν ξανά ζωές: «Η πιο ισχυρή αναγκαιότητα της οποίας έχουμε επίγνωση ενδοσκοπικά είναι η διεργασία της ζωής που διαποτίζει το σώμα μας και το κρατάει σε μόνιμη κατάσταση αλλαγής, της οποίας οι κινήσεις είναι αυτόματες, ανεξάρτητες από τις δραστηριότητές μας και ακαταμάχητες — δηλαδή απόλυτα επιτακτικές» (Χάνα Άρεντ, «Το κοινωνικό ζήτημα», Για την επανάσταση μετ. Αγγελική Στουπάκη, εκδ. Αλεξάνδρεια).
Η Ελένη Τζιρτζιλάκη είναι αρχιτέκτονας-community artist (www.nomadikiarxitetoniki.net)