HerMa Conference,Οι κοινότητες στο προσκήνιο Πρωτοβουλία για την αναδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς/Εργατουπαλληνικό κέντρο Ελευσίνας
Η εισήγηση εξετάζει την σημασία της κοινότητας σε σχέση με την πολιτιστική κληρονομιά και με την τέχνη. Πόσο σημαντικό είναι ;Πως μια κοινότητα υπερασπίζεται την πολιτιστική κληρονομιά; Πότε συμβαίνει αυτο ; Που; Και η ο καλλιτέχνης σε σχέση με την κοινότητα; Ποιά είναι τα όρια;Στην Ακαδημία Πλάτωνος η κοινότητα των κατοίκων υπερασπίστηκε τον τόπο και την μνήμη του εναντια στην κατασκευή του Μall και συνεχίζει. Η δράση της κοινότητας βασίζεται στο συν-αίσθημα και είναι αποτελεσματική.
Η κοινότητα των κατοίκων μπορεί να φέρει άμεσα αποτελέσματα όταν ενεργοποιηθεί.Ο,η καλλιτέχνης αναμειγνύεται με τους κατοίκους και με τις κοινότητες δημιουργεί δράσεις, στην περίπτωση της Νομαδικής Αρχιτεκτονικής περπατητικές δράσεις όπως για το ποτάμι που χάθηκε στον Κηφισσό,στην Ακαδημια Πλάτωνος,στην περιπατητική διαδρομή απο το θεατρο Εμπρός διασχίζοντας την οδό Πανεπιστημίου κάνοντας στάσεις σε ιστορικά σημεία της πόλης.
Η καλλιτέχνης υπερασπίζεται την κοινότητα και την πολιτιστική κληρονομιά του τόπου με τις “Αναγνώσεις, memoria γυναίκες στο βουνό» που αφορά τις γυναίκες που αγωνίστηκαν για την αδύνατη επανάσταση που ήταν ο εμφύλιος στην Δυτική Κρήτη. Στις Αναγνώσεις μια ευρύτερη κοινότητα ενεργοποιήθηκε.
Ελένη Τζιρτζιλάκη
Διδακτωρ αρχιτέκτων-community artist
Κινήσεις προς την κοινότητα. Στα όρια. Η ανέφικτη κοινότητα.
Η εισήγηση εξετάζει την σημασία της κοινότητας σε σχέση με την πολιτιστική κληρονομιά και με τις καλλιτεχνικές πρακτικές και πως αναπτύσσονται.
Πόσο σημαντική είναι η κοινότητα ;Πως μια κοινότητα υπερασπίζεται την πολιτιστική κληρονομιά ; Πότε συμβαίνει αυτo ; Που; Ποιά η θέση των καλλιτεχνικών πρακτικών ως προς την κοινότητα;Ποιά είναι τα όρια;Ποιά είναι η διάδραση ανάμεσα στην–στον κοινοτικό καλλιτέχνη και την κοινότητα; ( 1.φωτο)
Το ζήτημα αυτο μπαiνει ξανά έντονα σε αναζήτηση σήμερα καθως οι κοινότητες βρίσκονται σε κρίση μετα την άνθιση τους 2011-15.
Μπαίνει επιτακτικά το ζήτημα να αναμορφώσουμε τις κοινότητες, να κατευθυνθούμε προς τις κοινότητες, για τον δημόσιο χώρο, για τα κοινά, για τα δικαιώματα,για την πόλη,για την κατοικία.
Εδω και καιρό με έχει απασχολήσει το ερώτημα καθώς είναι και ο τρόπος δουλειάς μου,πως η-ο κοινοτικός καλλιτέχνης δουλεύει με την κοινότητα,η συνεργασία της-του καλλιτέχνη με συνέλευσεις κατοίκων,η δύναμη της- του καλλιτέχνη να δημιουργήσει να εμπνεύσει –να αποτελέσει μέρος ενεργό στις κοινότητες,καποιες φορές να διαλυθεί μεσα σ αυτές ; Άραγε είναι δύναμη της αγάπης; Η είναι εξουθενωτική διαδικασία με αμφίβολα αποτελέσματα;
Κοινότητα που αποτελεί φωτεινό παράδειγμα για εμένα είναι οι αυτόνομες κοινότητες των Ζαπατίστας ,συνδιάζοντας τις πρακτικές των Μάγια με στοιχεία ελευθεριακού σοσιαλισμού.Κλειδί της ιδεολογίας τους είναι η πολιτικοποίηση και συμμετοχή όλων των πολιτών στις αποφάσεις.με αυτοοργανωμένες κοινότητες και αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες οι αποφάσεις παίρνονται απο τα κάτω προς τα πάνω και οχι απο τα πάνω προς τα κάτω. Αγγίξτε τα όνειρα σας η ουτοπία είναι εφικτή.
Συμφωνα με τoν Agamben η κοινότητα ειναι η αλλοτρίωση του θεάματος και τα θεμέλια της νέας κοινωνίας. Οι κοινότητες προτείνουν μια αλλη οργάνωση της κοινωνίας διαφορετική απο το κράτος, όπου μπορούν να βρουν έδαφος καλλιτεχνικές πρακτικές.Η Chantal Mouffe αποκάλεσε την κοινότητα κλειστό συστημα διαφορών[1]Δεν είναι λίγοι οι καλλιτέχνες που έχουν δουλέψει με τις κοινότητες για την υπεράσπιση χώρων,για την πραγματοποίηση δράσεων και performances. Μια ζωγράφος ξεκίνησε τα community gardens στη Νεα Υόρκη.Καλλιτέχνες όπως οι Stalker στη Ρωμη δουλεύουν χρόνια με τις κοινότητες .Στην Ελλάδα υπάρχουν αρκετοί καλλιτέχνες που –αφουγκράζονται τις κοινότητες στο έργο τους με την διαδικασία να επεκτείνεται.Μαρία Παπαδημητρίου,Χαρίκλεια Χαρη,Τζένη Μαρκέτου, χώροι οπως το Communitism,Twixt lub ,Victoria κα, που βασίζονται στην κοινοτική τεχνη .
Όπως μας λεει ο Lefebvre :Η πόλη είναι ενας δυναμικός κοινωνικός χώρος σε μετασχηματισμό.«…αλλάζει όταν η κοινωνία στο σύνολό της αλλάζει.Ωστόσο οι μετασχηματισμοί της πόλης δεν είναι παθητικά αποτελέσματα της κοινωνικής σφαιρικότητας,των τροποποιήσεων της.Η πόλη εξαρτάται επίσης οχι λιγότερο ουσιαστικά απο σχέσεις αμεσότητας,απο τις απευθείας σχέσεις μεταξύ προσώπων και ομάδων που συνθέτουν την κοινωνία..»[2]Ιδιοτυπία της πόλης,Το δικαίωμα στη πόλη.
Ο λόφος του Φιλοπάππου διασώθηκε απο την κοινοτητα και ετσι αποφεύχθηκε η πείφραξη του. Οι κάτοικοι των γυρω συνοικιών συγκρούσθηκαν επανειλημμένα.Αναμεσα τους είμαστε κι εμεις αρχιτέκτονες, καλλιτέχνες.Ο λόφος λειτουργεί ως ο κατεξοχήν δημόσιος χώρος και κοινό αγαθό των περιοχών αυτων. Περπάτημα,πικ νικ,έξοδο με τα σκυλιά,γυμναστική,χαλάρωση είναι δράσεις των κατοίκων που γίνονται στον λόφο. Πως θα μπορούσε όλα αυτά να μπουν σε απαγόρευση και περιορισμό;Στην Ακαδημία Πλάτωνος η κοινότητα των κατοίκων των γυρω περιοχών συνεχίζει σθεναρά την υπεράσπιση του πάρκου και των αρχαίων ευρημάτων που βρίσκονται εκει οργανώνοντας δράσεις εδω και αρκετά χρόνια στο πάρκο και στην γυρω περιοχή.Η κοινότητα είναι αυτή που υπερασπίστηκε τον τόπο και την μνήμη του εναντια στην κατασκευή του Μall στο παλαιό εργοστάσιο Μουζάκη και συνεχίζει.Η δράση της κοινότητας βασίζεται στο συν-αίσθημα και στην πολιτική και είναι άμεσα αποτελεσματική.Επίσης η κοινότητα εχει συνειδητοποιήσει οτι πολιτιστική κληρονομιά δεν είναι μόνο τα αρχαιολογικά ευρήματα που αφορούν την Ακαδημία του Πλάτωνος αλλά είναι ενα συνολικό τοπίο που περιλαμβάνει το ποτάμι που εχει μετατραπεί σε δρόμο (Κηφισσός) αλλά και τα σύγχρονα ερείπια που ειναι τα εγκαταλειμμένα βιομηχανικά κτίρια όπως το εργοστάσιο Μουζάκη.Ενω η κοινότητα κέρδισε τον αγώνα ενάντια στην κατασκευή του MALL η τοποθεσία συνεχίζει να απειλείται με νέες κατασκευές στη θέση αυτή.Κατά τη διάρκεια των αγώνων της κοινότητας ομάδα απο αρχιτέκτονες και καλλιτέχνες στην οποία ανήκω που είχε δημιουργηθεί γα την υπεράσπιση της, κατα της κατασκευής του MALL πραγματοποίησε το Silent Walk στα πλαίσια των αρχαιολογικών διαλόγων 2018,Κυριακή 27 Μαίου,απο το εργοστάσιο Mουζάκη εως το πάρκο της Aκαδημίας Πλάτωνος,στην διαδρομή και κατα την διάρκεια παρεμβάλλοντο μικρές δράσεις-περφόρμανς που αφορούσαν το ποτάμι,τα αγροκτήματα ,τα εγκαταλειμμένα βιομηχανικά κτίρια και την διάσωση τους,την Ακαδημία του Πλάτωνα,το πάρκο.
Επίσης αξιοσημείωτες κοινότητες ειναι αυτές που προχωρούν κινητοποιήσεις στα ρέμματα που η περιφέρεια είναι έτοιμη να καλύψει οπως στην περίπτωση του Ποδονίφτη,της Πικροδαφνης όπου εχει δημιουργηθεί το Δίκτυο Πολιτών για τη Διάσωση του Ρέματος Πικροδάφνης που κάνει πρόσφατες κινητοποιήσεις .
Μια ισχυρή κοινότητα καλλιτεχνών δημιουργήθηκε γυρω απο την κατάληψη του θεάτρου Εμπρος, 2011-15, και ενεργοποίησε δραστήρια και πρωτοπόρα το εγκαταλειμμένο θέατρο,πρώην τυπογραφείο Εμπρός,κτίριο ιδιαίτερης σημασίας στο κέντρο της πόλης .
Η σημερινή συνθήκη έχει εντείνει την ανάγκη δημιουργίας συλλογικών υποκειμένων και χώρων των κοινών και καλλιτεχνικών πρακτικών με αυτές τις κατευθύνσεις.
Οσον αφορά το έργο της Νομαδικής Αρχιτεκτονικής σε αυτό το ταξίδι μέσα απο διαδρομές διαφορετικών υποκειμενικοτήτων που βρέθηκαν μαζί, αναζήτησης των σχέσεων των σωμάτων με τις κοινωνικές και εδαφικές συνθήκες, καθοριστικές είναι οι έννοιες κοινότητα, βίωμα, νομαδισμός.
Στην περίπτωσή μου η καλλιτέχνης μέσα απο τη Νομαδική Αρχιτεκτονική αναμειγνύεται με τους κατοίκους και με τις κοινότητες δημιουργεί δράσεις, περπατητικές δράσεις όπως για το ποτάμι που χάθηκε στον Κηφισσό στην 2η Biennale της Αθήνας , Water Girls Water Boys κατα μήκος του Κηφισσού,στην Ακαδημία Πλάτωνος κα
Ως καλλιτεχνική πρακτική υπήρχε απο την ομαδα Αστικο Κενό.
Μια δράση ήταν το «Αποχαιρετώντας την ελεύθερη πόλη. Γεύμα στην Ακαδημία Πλάτωνος»
27 Ιανουαρίου 2002 ,Ήταν εν ανοιχτό κυριάκατικο γεύμα μέσα στα αρχαία στο παρκο της Ακαδημίας Πλάτωνος με προσκεκλημένους τους θαμώνες και τους διαβάτες του πάρκου.Φίλοι, περαστικοί, παιδιά, τσιγγάνοι συμμετείχαν στο φαγητό που κατεληξε σε γιορτή. Το μεγάλο τραπέζι έγινε με τη συνδρομή του καθενός στο φαγητό και στο ποτό. Μια κοινότητα δημιουργήθηκε γύρω απο το τραπέζι.
Η δράση ήθελε να υπενθυμίσει την δυνατότητα των αρχαίων ερειπίων να αποτελούν έναν δημόσιο χώρο και να φιλοξενούν την περιπλανώμενη αναζήτηση ελεύθερης κίνησης μεσα στην περιχαρακωμένη ζωή των σύγχρονων πόλεων,επίσης δήλωνε την αντίθεσή μας σε οποιαδήποτε περίφραξη του χώρου.
Δράση στα Προσφυγικά της λεοφώρου Αλεξάνδρας.
Στις 25 Μαίου του 2000 είχε προηγηθεί μια δράση που ήταν το παιχνίδι «Μήλα» μαζι με τους κατοίκους παράλληλα με τις εκδηλώσεις που έλαβαν χωρα εκει για την διάσωση των κτιρίων χαρακτηριστικών παραδειγματων του μοντερνου κινήματος αλλά και που ήταν ιστορικά κτίρια που στεγασαν πρόσφυγες(φωτο 9 αστικο κενο προσφυγικά)
Στις 15 Δεκεμβρίου του 2003 ακολούθησε η δραση Αναμονή .
Σε μια πόλη που διευρύνονταν απο τότε τα κύματα των προσφύγων ήταν φανερή η αποστροφή του κράτους για εναν χώρο σαν κι αυτόν με πολλαπλες σημασίες που δεν ταίριαζε στην ολυμπιακή εικόνα της πολης. Η δράση μας ήταν η δημιουργία σειρών αναμονής μπροστά απο τις κλειστές κεντρικές εισόδους του κτιρίου.Κάθε σειρά αναμονής σχηματιζόταν απο εμας, απο κατοίκους των προσφυγικών και περαστικούς.Η ομάδα μας ετσι εντασσόταν στο πλευρο των κατοίκων και όλων εκείνων που αγωνίζονταν για τη διάσωση του χώρου των προσφυγικών και εναντια στην ακατάσχετη τσιμεντοποίηση της Αθήνας με πρόσχημα τους Ολυμπιακούς Αγωνες.
Η βασκή ομαδα είμαστε Νίκος Καζέρος ,Ελένη Τζιρτζιλάκη,Ζάφος Ξαγοράρης,Ζησης Κοτιώνης, Φοίβη Γιαννίση,Πάνος Κούρος, Χαρίκλεια Χάρη,Χριστινα Παρακεντέ,Τζίμης Ευθυμίου,Λία Καναγκίνη.
Η επισήμανση αστικών κενών- χώρων,η έκθεση των σωμάτων μας στην πόλη καθώς και οι πρόσκληση σε συμμετοχή για την δημιουργία εφημερης κοινότητας αποτελούσαν βασικά χαρακτηριστικά των δράσεων.
Η Νομαδικη Αρχιτεκτονική
Στο Γκαζοχωρι με τη δραση Σας ικετεύω μην κατεδαφιζετε τον κοσμο μου,Ηταν το αποτελεσμα της συνεργασίας πολλών μηνών με την κοινότητα των κατοίκων που αμυνόταν στον εκτοπισμό τους στην περιοχή .
Συνεχίστηκε σε συνεργασία με τα παιδιά του 87ου δημοτικού σχολείου για την κατασκευή παιδικής χαράς σε κενό οικόπεδο και τον τρίτο χρόνο με το προτζεκτ ο μετασχηματισμός του εδάφους, μια σειρά δράσεις performances στην γειτονιά που ειχε σχέση με το gentrification την κατασκευή στάσης μετρό στην περιοχή και τις αλλαγές που ακολούθησαν(Ο μετασχηματισμός του εδάφους).
Στο θέατρο Εμπρός μια ισχυρή κοινότητα καλλιτεχνών δημιουργήθηκε σε συνεργασία με την συνέλευση κατοίκων γύρω απο την κατάληψη 2011-15 και ενεργοποίησε δραστήρια το εγκαταλειμμένο θέατρο πρώην τυπογραφείο Εμπρός,κτίριο ιδιαίτερης σημασίας στο κέντρο της πόλης. Στοχος ηταν η υπεράσπιση ενος κοινού χώρου ανοιχτού στις διαφορετικότητες της πόλης αλλά και η τάση δημιουργίας μιας κοινότητας εκει, αν και στάθηκε αδύνατο .(2011-2015 ) .
Συμμετείχα στην καλλιτεχνική κατάληψη του θεατρου Εμπρός τα πρώτα χρόνια 2011-15 όπου ενα έντονο καλλιτεχνικό ακτιβιστικό κίνημα υπήρξε εκει που μας καθόρισε,και που μας άφησε να πειραματιστούμε καλλιτεχνικά και χωρικά .Η ενεργοποίηση ενος εγκαταλειμμένου χώρου στο κέντρο της πόλης απο καλλιτέχνες ήταν πολυ σημαντική.Απο την αρχή υπήρχε η τάση δημιουργίας μιας κοινότητας ,αρκετές φορες αισθανθήκαμε ως κοινότητα, συζητήσαμε για τη σημασια της μεσα απο έντονες αντιπαραθέσεις ,βιώνοντας και τις δυσκολίες του να είσαι σε μια κοινότητα .
Ως Νομαδική αρχιτεκτονική καναμε μια σειρά χαρτογραφίσεις του χώρου και της περιοχής καθως και συναντήσεις για την σημασία του χώρου ως κοινό αγαθό, το εργαστήρι για τα κοινά και την αυτοδιαχείριση, και η συνεργασία με το Teatro Vale στη Ρώμη που ενίσχυαν την έννοια της κοινότητας.. Οταν η κοινότητα έπαψε να υπάρχει σιγα σιγα οι περισσότερες -οι απο εμας αποχωρήσαμε απο τον χώρο. Η κοινότητα αυτή που είχε δημιουργηθεί είναι που δημιούργησε τον κοινοτικό κήπο της οδου Ασωμάτων και που η πρώτη εφορεία Αρχαιοτήτων κατέστρεψε. Σήμερα το οικόπεδο συνεχίζει να είναι περιφραγμένο. Εμεις έχουμε ακόμη τη νοσταλγία της κοινότητας που είχε δημιουργηθεί στο Εμπρός. Οταν κάποιες κάποιοι συναντιόμαστε αισθανόμαστε αυτή την απουσία.
Στο Αναγνώσεις Memoria η καλλιτέχνης υπερασπίζεται την κοινότητα και την πολιτιστική κληρονομιά του τόπου Δυτική Κρήτη, που αφορά τις γυναίκες που αγωνίστηκαν για την αδύνατη επανάσταση που ήταν ο εμφύλιος στην Δυτική Κρήτη και βγηκαν στο βουνό και έγιναν αντάρτισσες. Στις Αναγνώσεις μια ευρύτερη κοινότητα ενεργοποιήθηκε απο τα χωριά και τις πόλεις της Κρήτης που είχαν σχέση με τους αντάρτες Ανώγεια, Θέρισσο απο τα Χανιά, το Ηράκλειο, γυναίκες διαφορετικών ηληκιων παρακολούθησαν το δρωμενο.Κατά τη διαρκεια της performance mια κοινότητα δημιουργήθηκε στο Μουσείο που περιελάμβανε τις γυναίκες που εκαναν τις αναγνώσεις,το κοινό,το προσωπικό του μουσείου. Το έργο αυτό ξεκινώντας απο εμένα ως καλλιτέχνης δόθηκε στην κοινότητα που δημιουργήθηκε γυρω απο αυτό. Στη θέση του βουβού μνημείου αντιπαραθέτω το ζωντανό μνημείο που σχετιζεται με το τραύμα και τη θεραπεία.
Σημερα γίνεται πιο έκδηλη η ανάγκη να φανταστούμε εναλλακτικές δυνατότητες συντροφικότητας και συλλογικής δράσης καθώς και μια επαναεννοιολόγιση της κοινότητας.Η προκληση ειναι να φανταστούμε εναν τρόπο πέραν και μέσω της αδυνατότητας της κοινότητας .
Σήμερα για την υπεράσπιση του κέντρου της Αθήνας των κτιρίων,των χρήσεων και των κατοίκων,με την εκρηκτική ατμόσφαιρα στα Εξάρχεια είναι εμφανής η ανάγκη δημιουργίας και το ανέφικτο της κοινότητας .
Εκτός από τις διμοιρίες των δυνάμεων καταστολής, μοιάζουν να έχουν στρατοπεδεύσει μόνιμα εκπρόσωποι εταιρειών που διαχειρίζονται ακίνητα, σε έναν οργασμό κτηματομεσιτικών αγορών, ανάπλασης, ανακαίνισης και μετατροπής ολόκληρων πολυκατοικιών σε συγκροτήματα διαμερισμάτων που ενοικιάζονται μέσα από ηλεκτρονικές πλατφόρμες – είτε βραχυχρόνιας μίσθωσης όπως η airbnb, είτε τουριστικών καταλυμάτων όπως η booking.com.Οπως καταγγέλλουν συλλογικότητες και άτομα που συμμετέχουν στο νεοσύστατο «Ενιαίο Κοινωνικό Μέτωπο Εξαρχείων», δεν είναι λίγοι οι ενοικιαστές διαμερισμάτων που βρίσκονται αντιμέτωποι με ραβασάκια από τους σπιτονοικοκύρηδες για να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους, είτε γιατί επίκειται πώληση σε επενδυτικά funds, είτε γιατί ωθούνται σε έξωση καθώς τα ενοίκια εκτοξεύονται στα ύψη.Ποιά θα είναι η δράση της κοινότητας; η δική μας μαζι με την κοινότητα; Καθως οι καλλιτεχνικές πολιτικές και ηθικές παγιδες της τέχνης κοινοτικής βασης γίνονται πιο ορατές γίνεται πιο έκδηλη η ανάγκη να φανταστούμε εναλλακτικές δυνατότητες συντροφικότητας και συλλογικής δράσης στη πράξη συνεργασίας και κοινότητας ,απαιτείται δηλαδή μια επανεννοιολόγηση της κοινότητας.Οπως μας λέει η καλλιτέχνης Miwon Kwon[3] “το να επαναπροσδιορίσουμε την τέχνη κοινοτικής βασης ως συλλογική καλλιτεχνική πραξη είναι ίσως ο μονος τρόπος για να υποθέσουμε οτι αφήνουμε πισω μας το βάρος της καταφατικής έδρασης της κοινοτητας,οδεύοντας προς την κριτική της αφέδρασης»
Ελένη Τζιρτζιλάκη
[1] Chantal Mouffe ,Citizenship and political identity, 1992 σ 28
[2] Lefebvre Henri ,Το δικαίωμα στη πόλη,Ιδιοτυπία της πόλης, εκδόσεις Παπαζήση 1977, μετάφραση Πάνος Τουρνικιώτης-Κλωντ Λωράν,σελ.63
[3] Kwon Miwon,Οι (αφ)εδράσεις της κοινότητας,το πολιτικό στη σύγχρονη τεχνη ,επιμελεια γιαννης σταυρακάκης κωστής σταφυλάκης ,εκδόσεις εκκρεμές ,2008